JİRAYR LİBARİDYAN: RUSİYANIN ISTƏNILƏN HALDA ERMƏNİSTANIN MÜTTƏFİQİ OLMASI BARƏDƏ EHTİMAL MİFDİR

    
     - Robert Koçaryan heç zaman Qarabağ münaqişəsinin nizamlanmasını istəməyib
     - Əvvəlcə Qarabağ münaqişəsini, sonra isə Ermənistan-Türkiyə münasibətlərini həll etmək lazımdır
     - Bakıda mənim dostlarım var
     - Müəyyən şəraitdə Ter-Petrosyanın hakimiyyətə qayıtması mümkündür
     - Yeni müharibə daha çox dağıdıcı olacaq
    
     (Ermənistan prezidentinin xarici siyasət üzrə keçmiş müşaviri (1991-1997), hazırda ABŞ-ın Miçiqan Universitetində tarix kafedrasının professoru Jirayr Libaridyanın Turan-a eksklüziv müsahibəsi)
     Sual: Rusiya və Ermənistan arasında bu yaxınlarda əldə edilmiş hərbi razılaşmanı necə qiymətləndirirsiniz? Ermənistanın bəzi ekspertləri deyirlər ki, ölkə müstəqilliyinin son damlasını da itirdi. Bu fikirlə razısınız?
     Cavab: Əmin deyiləm ki, yeni hərbi müqavilə nəyisə dəyişdi. Mövcud sazişin genişləndirilməsi, çox güman ki, Rusiyanın bu regionda əldə etdiyi uğurları möhkəmləndirmək istəyinə dəlalət edir.
     Təəssüf ki, bu, həm də region ölkələrinin diplomatiyadan deyil, hərbi ittifaqlardan asılılıqlarının artdığını göstərir. Başqa sözlər, hərbi ittifaqların mövcudluğu diplomatiyanın hamı tərəfindən pozulmasını göstərir. Və hər dəfə başqasının gücünə arxalanmalı olanda müstəqilliyinin bir hissəsini itirirsən.
     Sual: KİV-in yaydığı məlumatlara görə, siz Ermənistanın Türkiyə ilə münasibətləri normallaşdırmadan öz problemlərini həll edə bilməyəcəyini demisiniz. Bunun səbəbini izah edə bilərsinizmi və Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin normallaşması üçün nə etmək lazımdır?
     Cavab: Mən dəfələrlə qeyd etmişəm ki, Ermənistanın normal həyata qovuşması və öz potensialından istifadə edə bilməsi üçün Qarabağ problemi və Türkiyə ilə münasibətlər məsələsi həll olunmalıdır. Düşünürəm ki, bu iki məqsədə nail olunması realdır. Əlbəttə ki, heç bir problem təkcə Ermənistan tərəfindən həll edilə bilməz.
     Konkret olaraq Ermənistan-Türkiyə münasibətləri məsələsinə gəlincə, fikrimcə, hər iki tərəf münasibətlərin normallaşmasının bütün münaqişə və fikir ayrılıqlarına son qoyacağı tamahından əl çəkməlidir. Münasibətlərin normallaşması və diplomatik münasibətlər qurulması yalnız prosesin başlanğıcıdır. Türkiyə və Ermənistanın ötən ilki cəhdləri daha çox ona görə uğursuzluqla nəticələndi ki, hər iki tərəf elə hərəkət edirdi ki, sanki protokollar öz-özlüyündə bütün problemləri həll edəcək. Ermənistan gözləyir ki, Türkiyə Qarabağ məsələsini ikitərəfli münasibətlərdən kənar edəcək, Türkiyə isə gözləyir ki, erməni soyqırımının beynəlxalq aləmdə tanınması kampaniyası protokolların imzalanması ilə başa çatsın. Bu məsələlərdən heç biri protokollar əsasında həll edilə bilməz. Bu sənədlər yalnız ikitərəfli münasibətləri normallaşdıra bilər.
     Sual: Ermənistan hökumətinin xarici siyasətini necə qiymətləndirirsiniz (Rusiyaya və Qarabağ nizamlanması üzrə danışıqlara münasibətdə)?
     Cavab: İnanmaq istərdim ki, Ermənistanın harızki prezidentinin siyasəti əvvəlkindən bir qədər fərqlənir. Məncə, prezident Sarkisyan münaqişənin nizamlanması istəyində səmimidir. Nizamnamə prosesinin baş tutmamasının səbəbləri mənə tam aydın deyil, çünki təfsilatı barədə kifayət qədər məlumatım yoxdur. Həmçinin, hesab edirəm ki, prezident Əliyev də səmimi olaraq münaqişənin həllini istəyir.
     Rusiya ilə münasibətlərə gəlincə, Ermənistan üçün o, strateji tərəfdaşdır və Türkiyə ilə problemlərin həll olunmaması nəzərə alınarsa, başqa cür ola da bilməz.
     Türkiyə münasibətlərin normallaşdırılmasını başqa məsələlərlə əlaqələndirməyi qərara alıb. Amma Türkiyənin bir çox diplomatları və müşahidəçilər bütün Cənubi Qafqaz ölkələri ilə münasibətlərin eyni vaxtda, yəni 1992-ci ildə normallaşdırılmamasını yanlışlıq hesab edirlər və indi həmin qərarın nəticələri özünü göstərir.
     Lakin, bu o demək deyil ki, 1992-ci ildə Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin normallaşdırılması Ermənistanın daha Rusiyanın strateji tərəfdaşı olmamasına əsas verərdi. Bu, yalnız o deməkdir ki, bu tərəfdaşlıq belə böyük əhəmiyyət kəsb etməzdi.
     Sual: Bir neçə il əvvəl siz Bakıya gəlmişdiniz və prezident Heydər Əliyevlə görüşmüşdünüz. Bu səfərin məqsədi barədə danışa bilərsiniz?
     Cavab: İstefa verəndən sonra dəfələrlə Bakıda olmuşam. İlk dəfə 1999-cu ildə orada olanda prezident Əliyev məni çox mehriban qarşılamışdı. Mən Ermənistanda işləyəndə biz dəfələrlə görüşmüşdük və bir dəfə 1996-cı ildə Berlində təkbətək görüşümüz olub. Lakin Əliyevin adı mənə daha əvvəldən, 40 il əvvəl kollecdə sovet tarixi haqqında kurslarda iştiark etdiyim vaxtdan tanışdır (Bu barədə görüşlərdən birində prezidentə demişdim və o bir qədər təəccüblənmiş və məmnun olmuşdu).
     1999-cu ildə görüş üçün isə Qarabağ problemi haqqında kitabım üçün ondan müsahibə götürmək istəyim əsas oldu. Bu məqsədlə 10 ölkənin dövlət xadimləri və diplomatları ilə görüşmüşdüm.
     Prezidentin müsahibə verməyə elə də istəyi yox idi, o, Dağlıq Qarabağ məsələsini müzakirə etmək istəyirdi. Hətta münaqişənin həlli üçün nə edilməli olduğu barədə mənim fikrimi də soruşmuşdu.
     Bakıya həmin səfərim zamanı keçmiş həmkarlarım: bir çox prezidentlərin keçmiş müşaviri Vəfa Quluzadə, keçmiş xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarov, nazir müavini Araz Əzimovla görüşmək də nəsibim oldu. Bakıda bir neçə yeni dost qazandım.
     Sual: Levon Ter-Petrosyanın Ermənistanda hakimiyyətə qayıtmasını mümkün sayırsınız? Bunun üçün onun sosial bazası kifayət qədərdir və ya nə baş verməlidir ki, bu, mümkün olsun?
     Cavab: Bu, asan sual deyil və mən proqnoz vermək həvəskarı deyiləm. Şübhəsiz, o, Ermənistanın kifayət qədər nüfuzu olan, 2008-ci il prezident seçkilərindən əvvəl, seçkilər zamanı və seçkilərdən sonra çox sayda insanı küçələrə çıxara bilən, güclü müxalifət formalaşdırmağa müvəffəq olan yeganə siyasi lideri idi.
     Bu, o demək deyil ki, müxalifətdə başqa fiqurlar yoxdur, sadəcə olaraq, son 12 ildə Ermənistanda onun kimi fiqurlar görünməyib.
     Zənnimcə, müxalifətin uğur əldə etmək üçün kifayət qədər sosial bazası olduğuna lazımincə dəlil var. Lakin dövlət hakimiyyəti əldə saxlamaq üçün bütün mümkün yollara əl atdığı halda bu bazanı qoruyub saxlamaq çətindir.
     Düşünürəm ki, müəyyən şəraitdə Ter-Petrosyan prezident kürsüsünə qayıda bilər. Uzaq gələcəkdə biz konkret məsələni daha geniş olan Ermənistanda müxalifət məsələsi ilə qarışdırmamalıyıq. Ter-Petrosyan göstərib ki, Robert Koçaryan hakimiyyətə qayıtmağa cəhd etmədikcə, o, təkrarən Ermənistan prezidenti vəzifəsinə seçilməyə çalışmayacaq.
     Sual: Azərbaycan Qarabağda hərbi əməliyyatlara başlayacağı halda proqnozlarınız necədir? Ermənistan və Azərbaycan arasında hərbi balansı necə qiymətləndirirsiniz? Rusiya Ermənistana real dəstək göstərəcək?
     Cavab: Bu, bir çox səbəblərə görə tamamilə və ya qismən cavab verə biləcəyim sualdır. Deyə bilərəm ki, çox təəssüf ki, danışıqlar prosesində heç bir irəliləyiş əldə edilməyib və maraqlı tərəflər bu yeni silahlanmada iştirak etməyə hazırdırlar. Hərbi əməliyyatlar indi başlayarsa, 1993-cü ilin dekabrı - 1994-cü il müharibəsi onun yanında uşaq oyununa bənzəyəcək. Həmin vaxt, bəzi qiymətləndirmələrə görə, 25 min gənc əsgər, əsasən azərbaycanlılar həlak olub. O vaxt çoxları Əliyevi inandırırdılar ki, Azərbaycan bütün cəbhələrdə hücuma keçərək müharibədə qələbə qazana bilər. Nəticədə, çox sayda qurban verilməsinə baxmayaraq, heç bir əhəmiyyətli dəyişiklik baş vermədi.
     Hökumətlər sülhə hazır olmaya bilərlər və onlar, əlbəttə ki, öz xalqlarını buna hazırlamayıblar. Amma əmin deyiləm ki, xalqlar yeni müharibəyə hazırdırlar, xüsusən, bu müharibə indiyədək olduğundan daha çox tələfata səbəb olacaqsa. Xüsusən, Azərbaycanın öz sülh şərtlərini qəbul etdirməsi üçün vəziyyəti dəyişəcək tam qələbəyə əmin olmadığı bir halda.
     Qarabağ uğrunda gələcək müharibədə Rusiyanın mövqeyinə gəlincə, zənnimcə, çətin ki, Azərbaycan Rusiyanın səssiz razılığı olmadan müharibəyə başlasın. Rusiya yalnız öz sülh şərtlərini qəbul etdirmək məqsədilə müdaxilə edə bilər, Ermənistan tərəfindən Azərbaycana qarşı çıxış etməyəcək. Rusiyanın hamıya qarşı Ermənistanın müttəfiqi olması barədə ehtimal tarixi mifdir.
     Misal üçün, elə həmin Dağlıq Qarabağı götürək. Əvvəlcə Rusiya gah bir tərəfi, gah digərini dəstəkləyir, onları hərbi texnika ilə təchiz edirdi. Rusiya Ermənistan tərəfi dəstəkləməsinə dair hamı tərəfindən qəbul edilmiş fikrə baxmayaraq, Ermənistan və Qarabağ ordusuna hər-hansı faktiki dəstək göstərmirdi. Əslində, sovet ordusu 1991-ci ilin aprel-may aylarında DQMV-dən şimalda Şaumyan rayonunun 14 erməni kəndinə qarşı «Üzük» əməliyyatı zamanı Azərbaycan OMON-unu dəstəkləyirdi. Məhz bu hadisələr, fikrimcə, münaqişəni tamamilə hərbiləşdirdi.
     Siyasi-diplomatik cəhətdən Rusiya həmişə Qarabağın müstəqilliyi haqqında planların əleyhinə olub. Rusiya bütün sənədlərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini bəyan edir.
     Çox güman ki, Rusiyanın Qərbi Kosovonun müstəqilliyi tanınacağı halda digər separatçı qurumların müstəqilliyini tanıyacağı ilə hədələdiyini xatırlayırsınız. Lakin Moskva Qarabağı bu siyahıya daxil etmədi. Və Rusiya öz hədəsinə əməl edib Abxaziya və Cənubi Osetiyanın müstəqilliyini tanıyanda, Qarabağ oyundan kənarda qaldı. Bu siyasətə digər tarixi və müasir misallar da var.
     Rusiya zəngin diplomatiya və dövlətçilik tarixinə malik ciddi ölkədir. Onun vəzifəli şəxslərinin dediklərinə və etdiklərinə daha çox diqqət yetirmək lazımdır, nəinki öz köhnə qorxu və şübhələrimizə. Rusiya əslində ruspərəstdir və təkcə bunu bilmək kifayətdir.
     Sual: Necə düşünürsünüz, ATƏT-in Minsk Qrupunun son təklifləri münaqişənin sülh yolu ilə nizamlanması üçün real əsasdır?
     Cavab: Mətbuatda dərc edilən sənədin xülasəsidir. Gah bir, gah digər tərəfin dərc etdiyi bu xülasələr əsasında qiymət vermək çətindir. Yaxşı bilirik ki, çox vaxt məhz detallar və konkret təfsirlər razılaşmanın pozulmasına gətirib çıxarır.
     Aydındır ki, danışıqlar kifayət qədər uzun sürüb və razılıq əldə edilməsi üçün çox sayda düstur var. Azərbaycan və Ermənistan tərəfi bir-birinin maraqlarını və həllə görə məsuliyyəti nəzərə almalıdırlar, beynəlxalq ictimaiyyətin və ya Minsk Qrupunun onlara həll yolu təklif edəcəyini gözləməməlidirlər. Biz əsrlər boyunca qonşu olmuşuq və hazırda öz ehtiyaclarımızı və problemlərimizi digər ölkələrdən daha yaxşı bilirik və ya bilməliyik. Bu problemlər və vəzifələr razılaşma üçün əsas olmalıdır, danışıqları nəticəsiz qoyan qorxular, zənnlər, təbliğatçı və maksimal tələblər yox.
     Biz yol verməməliyik ki, etimadsızlıq həlledici amil olsun və ədavətə çevrilsin. Biz qonşuyuq və qonşu olaraq qalacağıq, birlikdə yaşamağa məhkumuq. Etibarsızlıq özünü doğrulda bilər, amma bizi yönləndirə bilməz. Müqaviləyə daxil edilə biləcək bir çox təhlükəsizlik tədbirləri var. Biz həmçinin dərk etməliyik ki, ritorikamızı dəyişməliyik. Sizi inandırıram, sülh üçün düsturlar mövcuddur, az da olsa, mövcuddur.
     Sual: Azərbaycan hökumətinin xarici siyasətini necə qiymətləndirirsiniz (ABŞ-a və Qarabağ üzrə danışıqlara münasibətdə)?
     Cavab: Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan 1993-cü ildən etibarən tarazlaşdırılmış xarici siyasət həyata keçirir. Azərbaycan Rusiyanın regiondakı rolunu və Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün ABŞ-ın imkanlarının daha məhdud olduğunu realistcəsinə qəbul edir. Azərbaycan Gürcüstanın seçdiyi yoldan uzaq durdu və bu, ona üstünlük qazandırdı.
     Qarabağ üzrə danışıqlara gəlincə, Azərbaycanın mövqeyini qiymətləndirmək üçün kifayət qədər məlumatım yoxdur. Bilirəm ki, istək var. Amma uğur əldə etmək üçün bu, yeganə şərt deyil. Bilirəm ki, keçmişdə bir çox anlaşılmazlıqlar və səhvlər olub ki, bu da ən yaxşı niyyətlər olduğu halda yanlışlıqlara və uğursuzluqlara səbəb olub.
     Sual: İranla bağlı vəziyyəti necə proqnozlaşdırırsınız? Bu ölkə ABŞ və ya İsrailin hücumuna məruz qalacaq?
     Cavab: Ümid edirəm ki, bu, baş verməyəcək. Hadisələrin bu cür inkişafı heç bir müsbət nəticəyə gətirib çıxarmayacaq, əlbəttə ki, Cənubi Qafqaz ölkələrindən istənilən biri üçün də həmçinin.
    Vaşinqton. 30.08.2010