Xan Xoyskinin qardaşı nəvəsi:�Üzünü görmədiyim ən doğma adam haqqında danışıram�

"Ana babam Hüseynqulu xan "Difai"nin üzvü idi"

"Hüseynzadəni edamdan Ağaoğlu xilas etdi"

"Atatürk ilə Ağaoğlu arasındakı narazılıq Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsinə görə olmuşdu"

Turan :Əhməd Ağaoğlu sizin nəsliniz üçün kimdir? Ulu babanızla necə tanış olub?Babanız və atanız Ağaoğlunu nə şəkildə dəstəkləyiblər?

Məhmətzadə: Əhməd Ağaoğlunun mənim babamla ilk görüşü 1880-ci illərin axırlarına təsadüf edir. Bir neçə dəfə Parisə gedir,İstanbula qaydıdanda qalmağa yer axtarır,bu binaya gəlib Hacı babamla da görüşür. O vaxtlar Həsən bəy Zərdabi də özünün mətbəəsinə qurğuşun hərflər almaq üçün İstanbula gəlir. O vaxt o işlər Cağaloğlundakı bir sexdə görülürdü. Hacı babam Həsən bəy Zərdabiyə kömək edir, Ağaoğlunu buraya da Zərdabi gətirib. Bu hadisələr məndən çox əvvəl olub, ona görə eşitdiklərimi danışıram. Əlibəy Hüseynzadəni də Hacı babama gətirən adam Zərdabi və Ağaoğludur. İttihad və Tərəqqi Partiyası qurulmaq üzrəydi. Filosof Rıza Tevfik də ulu babamın çox yaxın dostu idi. Hacı babam Hüseynzadəni Rıza Tevfikə təqdim edərkən deyib ki, bu da bizim filosof dərəcəsində savadlı bir dostumuzdur. Hüseynzadə İttihad və Tərəqqi Partiyasının qurucusu olur. Bir ara sanki Azərbaycanı unudur, tamamilə özünü İstanbuldakı işlərə həsr edir, Osmanlıların arasına daxil olur. İttihadçılarla o qədər yaxın əməkdaşlıq edir ki, Azərbaycan onun yadından çıxır. Padşahın xəfiyyələri bilir ki, onlar Abdulhamidin əleyhinə işlər görürlər. Ona görə Hüseynzadə indi oturduğumuz bu malikanədə 1.5 il gizlənmək məcburiyyətində qalır. Burada ulu babamın portretini çəkir, başqa qiymətli tabloları yaradır.1903-cü ildə Bakıya gedəndən sonra Əhməd Ağaoğlu bir daha İstanbula qayıdır və Hüseynzadənin Bakıda məskunlaşdığını deyir. Padşahın xəfiyyələri onu öz vətənində də axtarırlar ancaq tapa bilmirlər. Bakıda Hüseynzadə və Ağaoğlu türkçülüyə başlayırlar, siyasətlə məşğul olmurlar. Ümumiyyətlə, Əli bəyin demək olar ki, siyasətlə heç əlaqəsi olmayıb. Bakıda qəzetlərdə yazırlar, jurnal çıxarırlar. Ziyad Ebüzziyanın "Tasvir-i Efkar"ına da məqalələr göndərir."Ali Salyan" imzasıyla çıxır.

Turan: Ağaoğlunun uşaqları Şuşada və Bakıda anadan olublar.

Məhmətzadə:Ağaoğlunun bacısının qızına biz Humay bibi deyərdik. O, mənim Şirinbəyim nənəmlə çox yaxın idi, Hüseynqulu xanın xanımı ilə. Əhməd bəy vəfat edəndən sonra nəslin böyüyü Humay xanım idi. Nə Sürəyya, nə də Səməd idi. Humay xanım nə desə, o olurdu.Yəni, Əhməd Ağaoğlunun ölümündən sonra ailənin lideri daim Humay xanım olmuşdu. 1910-cu ildə Bakıdan qaçmaq məcburiyyətində qalan Ağaoğlu 1918-ci ildə Nuri Paşanın komandanlığındakı Qafqaz İslam Ordusunun siyasi müşaviri kimi Azərbaycana gedir.Fətəli xan ilk hökuməti qurandan sonra orada vəziyyət çox qarışıq idi. Sosialistlər, hümmətçilər deyirlər ki, osmanlılar Azərbaycanı işğal etməyə gəliblər. Fətəli xan deyir ki, mən bu işlərlə məşğul ola bilmərəm və istefa verir. Məhəmməd Əmin Fətəli xana deyir ki, biz yeni dövlət qururuq, sən istefa vermə, yeni hökumət qur və bunları hökumətə qoyma. Fətəli xan Məhəmməd Əminin sözünə qulaq asır. Nuri Paşa Əhməd Ağaoğluna deyir ki, mən 2-3 nəfərdən başqa hamı ilə yola gedirəm.O vaxt İstanbulda olan Məhəmməd və Hacınski Azərbaycana qayıdaraq Nuri Paşa ilə görüşürlər. Nuri Paşa deyir ki, mənim siyasi müşavirim Ağaoğludur, məni təmsil etmə səlahiyyətini tamamilə Əhməd bəyə vermişəm. Azərbaycan heyəti deyir ki, Qafqaz İslam Ordusunu biz dəvət etmişik, işğaldan söhbət gedə bilməz. Bunu Ənvər Paşa və Tələt Paşa da təsdiqləyirlər. Razılaşma əldə ediləndən sonra Ağaoğlu Nağı Şeyxzamanovu İstanbula göndərir. Nağı bəy Azərbaycana qayıdıb vəziyyəti hamıya izah edir. Bakının azad edilməsindən sonra Nuri Paşa Gəncəyə- Fətəli xana təcili teleqram vurur ki, hökuməti paytaxta köçür.Ana babam Hüseynqulu xanın çağırışı ilə bütün millət vəkilləri tez-tələsik nəslimizin o biri mühüm nümayəndəsi Adilxan Ziyadxanovun evinə toplaşırlar. Şeyxülislam Məhəmməd Əli Pişnamazzadə Quranı öpdürüb dua etdirir. 2 gün sonra hökumət Gəncədən Bakıya köçür. Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul edən Ağaoğlu 7 dekabr 1918-ci ildə keçirilən seçkidə millət vəkili seçilir. Daha sonra İstanbula qayıdan Ağaoğlu ingilis işğal qüvvələri tərəfindən həbs edilərək əvvəlcə Bəkirağa bölüyündə saxlanılır, sonra isə Maltaya sürgünə göndərilir. Onu həm də 1915-ci il "erməni soyqırımı" iddialarına görə ittiham edirdilər. Ancaq heç bir dəlil-sübut tapmayıb sürgündən azad edilir. Maltaya Ağaoğludan başqa hökuməti tənqid edən o biri yazarlar da sürgün edilmişdi.

Turan: Ağaoğlunun Azərbaycanda gördüyü ən mühüm işlərdən bəri "Difai" təşkilatının qurulmasına verdiyi dəstəkdir. 1905-ci ildə ermənilər Qarabağda və Gəncədə qırğınlar törədərkən Bakıdan Gəncəyə gedən Ağaoğlu oradakı Göy məsciddə çıxış edərək "Difai"nin yaradılmasının startını verir. Sizin nəslinizdən o təşkilatda kimlər olub?

Məhmətzadə: Ağaoğlunun çox güclü nitqi olub. "Difai"nin qurucuları arasında Rəfibəylilər var. Xudadat bəy, böyük qardaşı Ələkbər bəy var, İsmayıl Ziyadxanov var, Nağı bəyin böyük qardaşı Məhəmməd Bağır Şeyxzamanlı var. Ana babam Hüseynqulu xan var, Fətəli xan yoxdur. Fətəli xan heç nəyə qarışmırmış. O, bitərəf idi, heç bir partiyanın üzvü olmamışdı.Ona görə həmişə vasitəçi kimi onu seçiblər.

Turan: 1912-ci ildə Türk ocaqları qurulandan sonra Osmanlı sarayı, İttihad və Tərəqqi hökuməti Ağaoğluna böyük ehtiramla yanaşır. Çanaqqala zəfərindən sonra cəbhənin ən ön xəttinə gedib polkovnik-leytenant Mustafa Kamalın diviziyasına mənəvi dəstək verən yazar-sənətkar heyətinin başında Əhməd Ağaoğlu vardı..

Məhmətzadə: Cəlal Bayar da (Türkiyə Cümhuriyyətinin üçüncü prezidenti-Turan) o günləri çox yaxşı xatırlayırdı. Səməd Ağaoğlu bizi onunla görüşdürəndə danışmışdı..

Turan: Bu barədə bizə daha əvvəl danışmışdınız, bir daha danışa bilərsinizmi?

Məhmətzadə: Bursanın Gemlik qəsəbəsində idik. Cəlal Bayarın da o bölgədə malikanəsi vardı. Səməd Ağaoğlu həyat yoldaşı Nəriman xanımla orada idi. Cəlal Bayarın kürəkəni də gəldi, onun da adı Ahmet idi. Soyadını unuduram..

Turan: Gürsoy...

Məhmətzadə: Gürsoy. Masa açıldı. Oranın sahibi mənim universitetdən dostum Selçuk idi. Ona dedim ki, Səməd bəyə xəbər verin, Sima xanımın oğlu Kərim bəy sizinlə görüşmək istəyir. "Dərhal buyursun" deyib. Onların masasına getdim, məni Cəlal Bayarla tanış edib dedi ki, Xan əminin nəvəsidir. Buradakıların hamısı babam Hüseynqulu xana Xan əmi deyərdi. Ağaoğlu soruşdu ki, Xan əmini xatırlayırsınız, elə deyilmi? Cəlal Bayar 1950-60-cı illər arasında prezident olmuşdu. Çox güclü yaddaşı vardı, bir az düşünəndən sonra dedi ki, əlbəttə, tanıyıram.. Sonra isə 1918-ci ildə Osmanlı məclisində Azərbaycana edilən yardımlar barədə müzakirələri yadına saldı. Türkiyədəki Azərbaycan əsilli insanlara bütün yardımları Ağaoğlu ailəsi edib.

Turan: Fuad Köprülü xarici işlər naziri olarkən (1950-54) kənardan Türkiyəyə gələn türklərə kömək etməyib, ümidləri doğrultmayıb. Sonra Demokrat Partiyası bu işi dövlət naziri Səməd Ağaoğluna tapşırıb və Səməd bəy bu işin öhdəsindən ləyaqətlə gəlib. Bu iddia düzdürmü?

Məhmətzadə: Köprülü heç bir iş görmədi. Qətiyyən. Azərbaycandan buraya gələnlərə köməyi Ağaoğlu ailəsi edib.

Turan: Konkret Səməd bəy, yoxsa...?

Məhmətzadə: Səməd bəy Ankarada nazir idi, İstanbuldan onunla hər kəsin əlaqə saxlaması mümkün deyildi. Burada mənim babam, yəni, Xan əmi və Əhməd Ağaoğlunun iki qızı- Gültəkin Ağaoğlu və Tezer Taşkıran bütün arzu və istəkləri toplayıb Ankarada Səməd bəyə çatdırırdı, Səməd bəy əlindən gələn köməyi edirdi. Biz Əhməd Ağaoğlu və Hüseynzadə Əli bəyin ailələriylə çox yaxın olmuşuq. Ənvər Paşanın Ortaköydə bağ evi vardı, bayramlarda babam, nənəm, atam və anam oraya gedərdi. Ağlım kəsəndən sonra anam məni də aparırdı. Ağaoğlular nəslinin bir qızı bizim yaxın qohumumuzla evlənmişdi. Uşaqlıqdan qızın ürəyində problem vardı, ərə getmək istəmirdi. Bir müddət sonra Romada vəfat etdi.

Turan: Hüseynzadənin qızı Feyzavər xanım hələ 10 il əvvəl mənə müsahibəsində demişdi ki, atamı Atatürk və Ağaoğlu vəfat edəndə ağlayan görmüşəm. Hüseynzadə ilə ən yaxın dost olublar. Bu barədə nə demək istərdiniz?

Məhmətzadə: Hüseynzadə çox sakit adam olub, Ağaoğlu isə həddindən artıq temperamentli və mübahisələrə meylli adam.1926-cı ildə İzmirdə Atatürkə qarşı təşkil edilən sui-qəsdin üstü açılanda haqsız yerə Hüseynzadəni də tutublar. Onun o işlə heç bir əlaqəsi ola bilməzdi. Ancaq İstiqlal məhkəməsi sənəd-sübut axtarmırdı, məhkəmənin sədri Qılıç Əlinin (Bakıda ikən Nuri Paşanın baş yavəri, İstiqlal müharibəsi vaxtı və Cümhuriyyət elan ediləndən sonra bir müddət Atatürkün baş yavəri olmuş şəxs-Turan) siyahısına düşdünmü, edama göndərirdi. Az qala Hüseynzadə də edama göndəriləcəkdi. Ağaoğlu bunu eşidən kimi tez Atatürkün yanına gedib Hüseynzadənin günahsız olduğunu başa salır. Atatürk özü də Hüseynzadəni yaxşı tanıdığını deyir və onun azad edilməsi üçün əmr verir. Hüseynzadə ölümdən Ağaoğlunun sayəsində xilas ola bilib.

Turan: Bəs Atatürk ilə Ağaoğlu arasında 1930-cu ildə qurulan Sərbəst Cümhuriyyətçi Firqəyə görə yaranan narazılığın səbəbi nə idi?

Məhmətzadə: O partiyanın qurulmasını Atatürk özü istəmişdi. Türkiyədə çoxpartiyalı sistemə keçməyi sınamaq istəyirdi. Ona görə bu işi uşaqlıq dostu Fethi Okyara həvalə etmişdi. Əhməd Ağaoğlunu da Atatürk özü dəvət etmişdi. Ancaq ölkədə radikal dini qüvvələr güclü idi, cümhuriyyətin islahatları zəifləsəydi Türkiyədə rejim əldən gedə bilərdi. Atatürk çoxpartiyalı sistemin hələ tez olduğunu görüb SCF-ni bağladı. Ağaoğlu etiraz etdi ki,Fethi Okyar uşaqlıq dostunuzdur, onu özünüz dəvət etdiniz, məni də özünüz dəvət etdiniz. Həm partiya qurmaq üçün özünüz dəvət edirsiniz, həm də qurmağa çalışdığımız partiyanı bağlayırsınız. Biz cəmiyyətin qarşısında çətin vəziyyətdə qalırıq. Bu mübahisə aralarında soyuqluq yaradıb. Ağaoğlunun övladları bu məsələ ilə bağlı cəmiyyətə açıqlamalar verməkdə çətinlik çəkdiklərini görüb uzun müddət gündəmə gəlməyə qoymayıblar. Ağaoğlu ailəsinin Türkiyə Cümhuriyyətinin tarixində çox böyük rolu var. Baxın, Sürəyya xanım Türkiyənin ilk qadın vəkili, Səməd bəy mühüm bir siyasətçi və yazar, Gültəkin xanım millət vəkili. Təəssüf ki, nəslin daha sonrakı nümayəndələri öz ulu babalarını yaxşı tanımırlar.