Azərbaycan hökumətinin anti-böhran tədbirlərinə dair ekspertlərin təklifləri

***

- Əsas məhsulumuz olan neftin qiymətinin sarsıdıcı şəkildə azalması nöqteyi-nəzərindən biz azərbaycanlıları nə gözləyir? Suallarımızı iqtisad elmlər doktoru Şahmar Ağabalayeva ünvanladıq.

- Qısa müddətdə biz iki dəfə neftin qiymətinin 50 faiz uculaşmasının şahidi olduq.Birinci dəfə qiymət neft sənayesi tarixində ən yüksək nöqtədən orta səviyyəyə düşdü və bir barelə görə 60 dollarda dayandı. Bu qiymət həm istehlakçıları, həm də istehsalçıları qane edirdi, çünki büdcəni doldurmq üçün vəsait kfayət edirdi. Lakin orta səviyyədən 30 dollara düşəndə tamam başqa mənzərə yaranır. Belə qiymətlə bir çox şirkətlərə (ərəblərdən başqa), o cümlədən Azərbaycan şirkətlərinə yeni yataqların işlənilməsi üçün pul ayırmaq çətin olacaq. Buna qiymətlə maya dəyəri arasında fərq mane olacaq.

Bütün dünyada pandemiya epidemiyasının inkişafı situasiyaya katalizatorluq edir. İstehsalın aşağı düşməsi və mühüm nəqliyyat yollarının bağlanması qara qızılın qiymətini kritik səviyyəyə qədər azaldır.

Biz valyutanın daxil olmasını satışı artırmaq yolu stabilləşdirə bilmərik, necə ki, bunu dempinq qiymətləri tətbiq etməklə (birja qiymətindən 6-8% az) Fars körfəzi ölkələri etməyə hazırlaşır. Biz hasilatın azalması mərhələsindəyik. Xammal çoxluğu və dempinq olduğu halda satışla bağlı problemlər yarana bilər, ona görə də bizim üçün situasiya ikiqat kritikdir.

Belə vəziyyətin mənfi tərəfi sosiuma əvvəlki böhranlardan yaxşı məlumdur. Valyuta daxilolmalarının azalması, manatın məzənnəsinin düşməsi, qiymətlərin bahalaşması, kapitalın dövriyyəsinin azalması, vergi yığımlarının azalması. Vətəndaşların gəlirləri dollar hesablamasında dəyərsizləşəcək və biz yenidən bu göstəriciyə görə aşağı yuvarlanacağıq. Son ildə əmək haqlarını artıran hökumətin səyləri də bir anda əhəmiyyətini itirir.

- Digər ölkələrdə hökumətlər pandemiyanın iqtisadi və sosial zərbələrini yumşaltmaq üçün istehsalçıların və alıcıların maraqlarının müdafiəsi üçün təcili tədbirlər görür. Azərbaycandakı sosial müdafiəni necə qiymətləndirirsiniz?

- Ötən dəfə cəmiyyətin bütün təbəqələri hökumətin böhran zamanı hərəkətlərindən narazı qaldı. İndi də Azərbaycan hökuməti situasiyaya adekvat olmayan hərəkət edir.

Hökumətin məsləhlətləşməsinin nəticəsində aşağıdakı tədbirlər görülüb:

1. Valyuta dəyişmə məntəqələrinin iş rejimi uzadılıb. Milli valyutanın kütləvi dəyişdirilməsi faktı vətəndaşların MB-ın valyuta siyasətinə inamının səviyyəsinin göstəricisidir.

2. Hökumətin tövsiyyəsi ilə parlament əmanətlərin sığortalanmasını uzadan qanunu 2020-ci ilin sonuna qədər uzadıb. Sonra nə olacaq – aydın deyil.

Bizi hansı valyuta itkilərinin gözlədiyi və onların yerinin hansı mənbədən doldurulacağı açıqlanmayıb.

Valyuta ehtiyatları barədə xatırlatma inandırıcı təsir bağışlamır, çünki ötən dəfə onlar daha çox idi və situasiyanı xilas etmədi. Büdcənin hansı xərclərinin iqtisadiyyat üçün ixtisar ediləcəyi  məlum deyil.

- Belə situasiyada digər hökumətlər necə hərəkət edirdi?

- Əgər bizim hökumətin hərəkətlərini digər ölkələrdəki həmkarlarının qərarları ilə müqayisə etsək, biz hökumətimizin nə qədər ləng, qeyri-kreativ və qeyri-effektiv olacağını görəcəyik.

Əvvəl böhran situasiyasında aparıcı ölkələrin hərəkətlərinə nəzər salaq. ABŞ neft hasilatına görə ilk yerlərdən birini tutur. Böhran başlayandan dərhal sonra FRS (bizim MB-ın analoqu) bu tədbirləri gördü: uçot dərəcəsini 0-0,25%-ə qədər azaldıb, dövlət və ipoteka istiqrazları portfelini artırıb, banklara verdiyi kredit şərtlərini dəyişib, bankların ehtiyatda saxlamalı olduğu vəsaitlərin payını hazırkı 10%-dan sıfra endirib. Bizim MB-ın rejimin uzadılması ilə bağlı hərəkətləri ABŞ FRS-nin qəbul etdiyi tədbirlərin yanında çox solğundur.

ABŞ hökuməti böhranın nəticələrini yumşaltmaq üçün 500 mlrd. dollar ayırıb. Hər bir yetkin vətəndaş 1000 dollar, yetkinlik yaşına çatmayan 500 dollar yardım alacaq. 

Qonşu Gürcüstanda kredit ödənişləri üçün üç aylıq tətil elan edilib, böhrandan zərər çəkmiş biznes üçün vergi və digər yığımlar azaldılıb. Fransada fiziki və hüquqi şəxslər borclarını ödəməyə bilər. Bu tədbirlər situasiyanı yumşaltmaq üçün bizimkilərlə müqayisədə daha əhəmiyyətlidir.

Əgər hökumət böhrandan çıxış yolu tapa bilmirsə, yerli iqtisadçı-alimlərin təkliflərini istifadə edə bilərdi. Ölkənin ən yaxşı maliyyəçilərindən biri, i.e.d. S.Məmmədovun FB səhifəsindən götürülən təklifini yada salmaq istəyirəm. Yada salmaq yerinə düşər ki, o 90-ların əvvəlində əhalinin istiqrazlarının pul əskinazı kimi istifadəsi ideyasının müəllifidir. Məsələnin çox kreativ həllidir.
1. Uçot dərəcəsi sıfra endirilsin;

2. Dövlətin biznesə borcu təcili ödənilsin;

3. Faiz dərəcələrini azaltmaqla kredit təklifləri artırılsın;
4. MB-ın rezerv normaları minimum üç dəfə azaldılmalıdır;

5. Biznesə dəstək proqramı 2-3 dəfə artırılmalıdır;

6. MB-a döviyyədən manat kütləsini çıxarmağı qadağan etmək;

7. MB-ın qiymətli kağızları kütləvi şəkildə almaq yolu ilə maliyyə bazarına müdaxiləsini gücləndirmək;

8. Vergi dərəcələrini azaltmaqla yanaşı vergi imtiyazlarını genişləndirmək;

9.Dövlətin tənzimlədiyi tariflər və enerji daşıyıcılarının qiymətləri azaldılmalıdır;
10. Dotasiya və subsidiyaları artırmaq.

Bu bəndlərə bunları da əlavə etmək olar:

- gömrük rüsumlarının azaldılması;

- iqtisadiyyatın kölgədən çıxması üçün bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsi.

Beynəlxalq institutların qiymətləndirməsinə görə, bizdə “kölgə” ÜDM-in 67%-ə bərabərdir. Bu büdcə itkilərini balanslaşdıracaq.    

Ölkə prezidentinin böhrandan çıxmaq üçün tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə 1 mlrd. manat ayırması Azərbaycanda müsbət hadisədir. Baxaq görək hökumət bu vəsaitlərdən necə istifadə edəcək. Bu situasiyada ümidverici odur ki, hökumət neftin əmtəədən əlavə siyasi məhsul olduğunu da anlayacaq, deyə iqtisadçı Şahmar Ağabalayev müsahibəsini yekunlaşdırdı.