İnzibati Xətalar Məcəlləsinə dəyişikliklər: Media üçün islahat, yoxsa məhdudlaşdıran dəyişikliklər?

Aprelin 25-də Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində dəyişiklik edilməsi haqqında qanunu imzalayıb. Hakimiyyətyönlü media bu xəbəri bu formada təqdim edir: Media haqqında qanunvericiliyin pozulmasına görə yeni cərimələr müəyyənləşib. Məcəlləyə edilən dəyişikliklərə əsasən, media məhsullarının qanunla müəyyən edilmiş qaydada yayılmasına mane olmağa görə fiziki şəxslər iki yüz manatdan üç yüz manatadək məbləğdə, vəzifəli şəxslər üç yüz manatdan beş yüz manatadək məbləğdə cərimə ediləcək.

Məhz bu dəyişiklik məqsədli formada hakimiyyətyönlü mediada qabardılır. Bir çox medialar və media ekspertləri bu dəyişiklikləri media sahəsində aparılan islahatların davamı kimi qələmə verirlər.

Amma əslində məsələnin mahiyyəti başqadır. Çünki İnzibati Xətalar Məcəlləsinə edilən dəyişikliklər yalnız bir maddədən ibarət deyil. Və bu qabardılan maddə bundan əvvəl də həmin Məcəllədə və qanunvericilikdə olub. Sadəcə bu dəfə yeni redaksiyada təqdim olunub. Media ilə əlaqəli Məcəlləyə edilən dəyişiklərin əsası və mahiyyəti ilə bağlı Media Hüququ Qrupunun rəhbəri Xalid Ağəliyev ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: Xalid bəy, bildiyiniz kimi prezident İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində dəyişiklik edilməsi haqqında qanunu imzalayıb. Mediada daha çox jurnalistlərin fəaliyyətinə qanunsuz müdaxilə edənlərin cəriməsi məsələsi qabardılır. Bu hansı maddəyə edilən dəyişiklikdir? Və nəyi nəzərdə tutur? Və bu yenilikdirmi?

Cavab: Bu dəyişikliklər “Media haqqında” yeni qanunla bağlıdır, İnzibati Xətalar Məcəlləsinin yeni qanuna uyğunlaşdırılması məqsədi ilə izah edilir. Diqqət çəkən başlıca dəyişikliklər Məcəllənin 381-ci maddəsini əhatə edir. Həmin maddə bundan əvvəl "KİV-in yayılmasına mane olma" adlanırdı, 2 cümlədən ibarət idi. Həmin maddə yeni redaksiyada “Media haqqında qanunvericiliyin pozulması” adlanır, 14 bənddən ibarətdir, 14 müxtəlif hərəkətə görə cərimə cəzası nəzrdə tutur. 381-ci maddədə jurnalistlərin peşə fəaliyyətlərini yerinə yetirməsinə əngəl məzmunlu hərəkətlərə qarşı 2 halda inzibati sanksiyalar nəzərdə tutulur. Birincisində, jurnalistlərin peşəkar fəaliyyətinə qanunsuz müdaxilə edilməsinə görə 300 manatdan 600 manatadək cərimə cəzası nəzərdə tutulur. İkincisində isə jurnalistlərin informasiya almaq hüququnun məhdudlaşdırılmasına görə inzibati sanksiyalar müəyyən edilib. Bu dəyişikliklərin heç biri yenilik deyil. Birincisi ilə bağlı - jurnalistlərin peşəkar fəaliyyətinə qanunsuz müdaxiləyə görə cinayət qanunvericiliyi onsuz da daha sərt cəza, cinayət cəzası nəzərdə tutur. Cinayət Məcəlləsinin həmin maddələri hazırda da qüvvədədir. İkinci ilə bağlı - jurnalistlərin informasiya əldə etmək hüququna müdaxilələr indiyə qədər də inzibati sanksiyaya məruz qalmalı olan hərəkətlər sayılırdı. Bunu Məcəllənin 382-ci maddəsi tənzimləyirdi, dəyişikliklər zamanı həmin maddə ləğv edilib. Ümumiləşdirsək, jurnalist fəaliyyətinin təminat altına alınması məzmunda dəyişikliklər texniki xarakterlidir, yeni hər hansı situasiya yaratmır, əvvəl mövcud olan müddəaların fərqli məzmunda təkrarıdır. Dəyişikliklər yalnız bunlardan ibarət deyil, daha genişdir və yeni olan müddəalar jurnalist fəaliyyətini daha çox məhdudlaşdıran məzmundadır.

Sual: İnzibati Xətalar Məcəlləsində media ilə bağlı başqa hansı dəyişikliklər edilib? Digər dəyişikliklər nədən ibarətdir?

Cavab: Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, yeni redaksiyada verilmiş 381-ci maddə 14 bənddən ibarətdir, biz həmin bəndlərdən yalnız ikisi haqqında danışdıq, yerdə 12 bənd qalır. Həmin tənzimləmələrin bir çoxu audiovizual media subyektlərinə yönəlikdir, müəlliflik hüququ ilə əlaqəlidir. Yerdə qalanlar medianın yaydığı məzmuna görə, inzibati sanksiyaların tətbiqini nəzərdə tutur. Hansılardır onlar? Təkzib, cavab və düzəliş verilməsi qaydalarının pozulmasına, sağlamlığın və ətraf mühitin qorunmasına zidd olan hərəkətlərin təbliğ olunmasına və məhkəmə qərarı olmadan şəxsin təqsirli olması barədə məlumatların dərc edilməsinə görə cəzalar nəzərdə tutulur. Adətən məhkəmə qərarları ilə medianın, jurnalistlərin üzərinə təkzib vermək vəzifəsi qoyula bilər. Məhkəmə qərarı qətidir, ona onsuz da əməl edilməlidir. Əməl edilmirsə, məhkəmə qərarlarını icra etməkdən imtinaya görə, məsuliyyət onsuz da qanunvericiliklə müəyyən edilib. Az qala hər əlaqəli qanunda belə sanksiyaların təkrarlanması daha çox jurnalistlərə barmaq silkələməyə bənzəyir. Yaxud, sağlamlığın və ətraf mühitin qorunmasına zidd olan hərəkətlərin təbliğinə görə sanksiyalara gəldikdə, olduqca yayğın, jurnalistlərə, medialara sui-istifadələrə geniş imkanlar açmaq gücündə olan tənzimləmədir. Digər məsələ, məhkəmə qərarı olmadan şəxsi təqsirli kimi ifadə edən məlumatları yaymağa görə cəzalandırma ilə bağlı tənzimləmədir. Ciddi problemli olan bu maddə təqsirsizlik prezumpsiyası hüququnun qorunması maraqları ilə əsaslandırılır. Bu hüquq doğrudan çox vacib, qorunmalı olan hüquqdur. Avropa Məhkəməsi Azərbaycanla bağlı bir neçə qərarında ərizəçilərin təqsirsizlik prezumpsiyası hüququnun pozuntusunu tanıyıb. Bu işlərin hamısında məhkəmə təqsirsizlik prezumpsiyası hüququna dövlət qurumlarının – hüquq mühafizə orqanlarının bəyanatları vasitəsilə qəsd edildiyi qənaətinə gəlib. Ancaq biz buna görə hansısa rəsminin sanksiyaya məruz qaldığını heç vaxt görməmişik. Müəyyən konret durumlarda media, jurnalistlər də təqsirsizlik prezumpsiyası hüququnu poza bilər. Ancaq nəzərə alınmalıdır ki, məhkəmə qərarı olmadan şəxsi təqsirli kimi ifadə edən məlumatların yayılması bütün hallarda bu hüququn pozuntusu kimi dəyərləndirilə bilməz. İctimai maraq dairəsində olan bütün olayları, o cümlədən də məhkəmə, istintaq olaylarını işıqlandırmaq, çək-çevir etmək medianın vəzifəsidir, media bu vəzifəsini yerinə yetirərkən konkret şəxslərin təqsirli olub-olmaması ilə bağlı fərqli düşüncə, mülahizələri yaya bilmək imkanında olmalıdır. Bu imkanları məhdudlaşdıran, qapadan tənzimləmələr media azadlığı ilə bir araya sığmır, medianı belə mövzularda yazmaqdan, yaymaqdan çəkindirir.

Sual: Maraqlıdır, bəs niyə media bu cərimə və cəzaları deyil, məhz jurnalistlərin fəaliyyətinə qanunsuz müdaxilə edənlərin cəriməsi məsələsini daha çox qabardır və bunu bir çox ekspertlər media islahatının davamı kimi qələmə verir?

Belə yanaşma ilk növbədə medianın hansı ölçüdə azad, müstəqil olmasının göstəricisidir. Təəssüflər olsun ki, son illərdə media qanunvericiliyinin sərtləşməsi, medianın tənzimlənməsinin hökumətin əlində cəmlənməsi tendensiyası müşahidə olunur. Bu ümumi siyasətdir, media da hökumətin nəzarətində olduğundan xəbərləməni bu siyasətə uyğun həyata keçirmək, media üçün azad ortamı daraldan tənzimləmələri görməzdən gəlmək məcburiyyətindədir. Ümumilikdə isə dəyişikliklər, bunun ətrafındakı advokasi işi ümumi siyasətin tərkib hissəsidir. Əsas mediaların xarici dildə olan versiyalarına baxanda orda yalnız jurnalistlərin peşə fəaliyyətlərini yerinə yetirmələrinə əngəllər yaradılmasına tətbiq edilən məzmunca köhnə, texniki baxımdan yeni dəyişikliklərə geniş yer verilib, ancaq jurnalistlərə tətbiq ediləcək sanksiyalardan bəhs edilmir.

Sual: Ümumilikdə götürsək, bu dəyişikliklərin məqsədi nədir? Və bu dəyişikliklər media və jurnalistlərə nə vəd edir?

Cavab: Media çox böyük gücdür, hamı onu təsiri altında görmək istəyir. Medianı mümkün qədər nəzarətdə saxlamaq hökumətin siyasətinin təməlini təşkil edir. Bütün bunlar da həmin siyasətin tərkib hissələridir. Təəssüflər olsun ki, medianı nəzarət altında saxlamağa hədəflənmiş belə gəlişmələrin azad, müstəqil media üçün pozitiv nələrsə vəd etdiyini söyləmək çətindir.