Ərzaq balansında �tərəzinin əqrəbi� əyridir

***

Düyü "güzgü statistikasında"

"Güzgü statistikası" (yerli gömrük məlumatları isə ixracatçı ölkələrin məlumatlarının tutuşdurulması - red.) ilə sübut olunub ki, idiyədək Azərbaycan gömrüyü heç də bütün idxal mallarını tam həcmdə rəsmiləşdirmirmiş. Məsələn, UN Comtrade-in məlumatına əsasən, 2010-2017-ci illərdə Azərbaycana 301 milyon dollar dəyərində təxminən 400 min ton düyü ixrac olunub. Təhqiqatla müəyyən olunub ki, Azərbaycan gömrüyündə bunun 105 milyon dəyərində 124,4 min tonu qeydə alınıb. Başqa sözlə, son səkkiz ildə düyü idxalı 3 dəfə azaldılıbmış. Manatın 2015-ci ildəki devalvasiyasından sonra gömrük orqanlarında malların statistikadan və vergidən yayındırılması get-gedə aradan qaldırıldı. Dövlət Gömrük Komitəsinin (DGK) məlumatına görə, bu ilin 9 ayında ölkəyə 37 min tondan çox düyü daxil olub. Bu 2017-ci ilin eyni dövründəkindən 5,4% azdır. DSK 2017-ci ildə Azərbaycanda düyü istehsalının 5,4 min tondan 15,9 min tona çatdığını bildirir.

Dövlət Proqramı hədəflərə çatmadı

Gömrük məlumatlarının həqiqəti əks etdirməməsi idxaldan asılılıq səviyyəsi ilə bağlı uzun illər yanlış təsəvvürlər yaradıb. Elə düyü nümunəsində bunu aydın görmək mümkündür. DSK-ya görə, 2012-2015-ci illərdə düyü istehlakında idxaldan asılılıq 85-90 faiz arasında dəyişib. Halbuki, bu göstərici 95 faizə yaxın olub. 2017-ci ildə yerli istehsalın artımı hesabına düyü ilə özünütəminetmə səviyyəsi 23,8%-ə qalxa bilib.

Mütəxəssislər Azərbaycanın xaricdən ərzaq idxalından asılı olduğunu, bir çox mühüm məhsulların (şəkər, çay, bitki yağları və s.) yerli istehsalının gətirmə xammala əsaslandığını bildirirlər. Bunu hökumətdə də bilirlər və vəziyyətin dəyişdirilməsi üçün müəyyən addımlar atılır. Lakin "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nın icrası başa çatsa da, hələ də bir çox hədəflərə çatmayıb. Məsələn, sənəd 2015-c ildə çay istehsalının ildə 3000 tona (2017-ci il - 775 ton), yem üçün əkin sahələrinin 500 min hektara (2017-ci il - 356 min hektar), yağlı bitkilərin əkin shələrinin 135 min hektara (2017-ci il -51 min ha), şəkər çuğundurunun əkin sahələrinin 20 min hektara (2017-ci il - 13,9 min ha) çatdırılmasını nəzərdə tutsa da, məqsədə nail olumaq mümkün olmayıb. Bu dövrdə əsasən iri taxılçılıq təsərrüfatları hesabına rəsmi taxıl istehsalı Dövlət Proqramındakı göstəricini (2,8 milyon ton) keçsə də (2018-ci il - 3 milyon 50 min ton), ərzaq buğdasına olan idxaldan asılılıq hələ də 40 faizdən yuxarıdır.

2+2 həmişə 4 etməməlidir

Statistika bir çox adda ərzağın balansını tərtib edərkən sadə riyazi üsuldan istifadə etməklə yanlış nəticəyə gəlir. Çay istehlakı göstəricilərində bunu əyani görmək mümkündür. Gəlin, rəsmi məlumatlar əsasında bunu aşkar edək. 2010-2014-cü illərdə Azərbaycanda çay plantasiyalarından yığılaraq emal olunan çayın kütləsi 600 tonu keçməyib, 2014-cü ildə hətta 474 ton olub. Bu, DSK-nın yerli strukturlarının topaldığı məlumatdır. 2016-cı ildə quru çay istehsalı 1000 tondan çox olub, ötən isə yenidən aşağı düşüb - 775 ton.

Lakin elə həmin DSK ərzaq balanslarında bu illərdə yerli çay istehsalı haqda məlumat verərkən digər göstəricilərə istinad edib. Bu, əsasən xaricdən gətirmə çayın fermentlənməsi və qablaşdırılması ilə məşğul olan çay paketləmə fabriklərinin məlumatlarına əsaslanmaqla tərtib olunan rəqəmlərdir. Həmin göstəricilərə görə, Azərbaycanda çay istehsalı 52,6 min ton olub. Halbuki, bunun yalnız 5060 tonu yerli istehsaldır. Ərzaq balansı üçün çay istehlakı göstəricisini müəyyən etməkdən ötrü DSK həm DGK-dan əldə etdiyi idxal məlumatını, həm də çaypaketləmə fabriklərinin göstəricilərini üst-üstə gəlir. Nəticədə, məsələn, 2017-ci ildə Azərbaycanda çay istehlakı 22,2 min tondan çox olub. Əslində isə, istehlak bundan azı 2 dəfə aşağıdır.

Oxşar vəziyyət bitki yağları ilə mövcuddur. Burada da yerli qarğıdalı və günəbaxan istehsaldan "qidalanan" emal müəssisələri azdır. Emalçılar əsasən xaricdən gətirilən yağların rafinasiyası və qablaşdırılması üzrə ixtisaslaşıblar. Qablaşdırılan mənsulun böyük bir hissəsi yenidən digər ölkələrə ixrac olunur. Lakin DSK-ya inansaq, 2012-2017-ci illərdə Azərbaycanda bitki yağları istehlakı təxminən 2 dəfə artaraq 155,6 min tona çatıb. Nəticədə ölkədə bitki yağının adambaşına olan minimum istehlak norması 2014-cü ildə 9,8 kiloqram (marqarin daxil olmaqla) elan edilsə də, DSK Ərzaq Balansında faktiki olaraq 2017-ci ildə orta hesabla hər kəsin 16 kq bitki yağı və 3,1 kq marqarin yediyini açıqlayıb. Qeyd edək ki, rəsmi hesabatlara görə, 2007-ci ildə ölkədə adambaşına bitki yağı istehlakı 8,7 kq idi.

Şəkər istehlakı haqda məlumatlar da ziddiyyətlidir. DSK-nın məlumatına görə, hər il Azarbaycanda 500-600 min ton şəkər dövriyyədə olur. Balansa əsasən, 2012-ci ildən bəri şəkərin istehlakı 195 min tondan 256 min tona (2017-ci il) çatıb. Lakin qurum balansı tərtib edərkən xaricdən alınma şəkər xammalı əsasında formalaşan yerli istehsalı riyazi toplama əməliyyatı aparmaqla həqiqəti əks etdirməyən nəticəyə gəlmiş olur. Bu səbəbdəndir ki, DSK-ya görə, 2018-ci ilin əvvəlinə ölkədəki anbarlarda bir illik istehlak həcmindən də artıq (298 min ton) şəkər varmış. Ölkədə bu qədər şəkəri keyfiyyətli şəkildə saxlamaq üçün anbar təsərrüfatının olduğu məlum deyil.

DSK istehlakı şişirdirmiş

DSK Azərbaycanda adambaşınaərzaq istehlakı barədə hesabatlar tərtib edərkən də bu məlumatlara istinad edir. Məsələn, DSK 2012-ci idən bu yana ölkədə adambaşına çay istehlakının 600 qram artdığını və 2013-cü ildə 2300 qrama çatdığını iddia edir. Bu, dünyada orta çay istehlakı göstəricisindən (430 q) 5 dəfə yüksəkdir. Yaxud, 2007-ci ildə hökumət adambaşına şəkər istehlakının 11,8 kq olduğunu deyirdisə, indi bu göstəricinin 26,3 kq-ya çatdığı (+2,5 dəfə) iddia olunur. Düyü istehlakına gəlincə, 2017-ci ildə bu rəqəm adambaşına 6,2 kq-ya çatıb (2012-ci il - 3,1 kq) və böyük ehtimalla indi gercəkliyə uyğundur.

DSK-da bu anormal vəziyyətdən xəbərdardırlar. Qurumda deyirlər ki, onlar bu hesbalamalarda BMT-nin Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Təşkilatının (FAO) metodologiyasından istifadə edirlər və bunun qeyri-səhih nəticələrə gətirdiyi haqda təşkilatı məlumatlandırıblar. İndi DSK FAO-dan yeni tövsiyələr gözləyir.