BDU tələbələrinin milli azadlıq hərəkatının növbəti ildonümünə (və ya taleyin paradoksları )

Bu hadisələr 35 il əvvəl, 1977-ci ilin noyabrında, mənim - Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbəsinin 20 yaşı olanda baş verib

Bizim nəsil sovet rejiminin repressiyalarından xəbərdar idi, çünki yaşlı nəsildən Azərbaycan tarixinin "bağlı" səhifələri haqda bilgi almışdı. Bütün bu qorxulara və böyüklərin "artıq-əskik danışmamaq" barədə nəsihətlərinə baxmayaraq, milli ideya nəinki yaşayırdı, hətta öz tərəfdarlarını toplayırdı. Azərbaycanın müstəqilliyi ideyası vaxtaşırı baş qaldırırdı və tələbələr arasında qızğın müzakirə olunurdu. Lakin heç kim ağlına belə gətirmirdi ki, bu söhbətlər nəyə gətirib çıxara bilər. Bizlər - 70-ci illərin gəncləri İmperiyanın cəza maşınının nə olduğunu təsəvvür etmirdik.

"Üçlük"

Mənin universitetə daxil olduğum il ( 1974-cü il) bu ali məktəbin tanınmış və çoxları tərəfindən sevilən müəllimi Əbülfəz Əliyev həbs olunmuşdu. Mən onunla tanış deyildim, onunla şəxsi əlaqələrim çox sonralar yarandı.

O zaman biz gizli fəaliyyət göstərirdik və "üçlük" prinsipi üzrə əlaqə saxlamaq sistemindən istifadə edirdik. Belə ki, hər bir fəal hərəkatın yalnız ən azı iki digər üzvü ilə tanış idi. Yeri gəlmişkən, bu sxemdən Əbülfəz Əliyev də çox məharətlə istifadə edirdi. Bu cür təhlükəsizlik tədbirləri Əbülfəz bəyin həbsindən sonra daha kəskinləşdi.

Hərəkata başqa ali məktəblərin tələbələri cəlb olunsa da, onun özəyini Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbələri təşkil edirdi. 1974-ci ildə Əbülfəz Əliyev həbs olundu, 1975-ci ildə məhkəmə onun azadlıqdan məhrum etdi, 1976-cı ildə isə həbsdən buraxıldı.

1977-ci ilin Novruz nümayişi

Əbülfəz Əliyevin azad edilməsi tələbələrin sözdən işə keçməsinə təkan verdi. Bundan ötrü Novruz bayramının keçirilməsindən əlverişli səbəb ola bilməzdi. "Üçlüyə" daxil olan tələbələr hazırlığa başladılar. Biz Novruzun bayram edilməsinə qoyulmuş qadağanın "üstündən keçmək" və bununla da cəmiyyətdə milli özünüdərki gücləndirmək istəyirdik.

Budur, 21 mart 1977-ci il. Universitetin 700-ə yaxın tələbəsi Fəxri Xiyabanda Şıxəli Qurbanovun (1967-ci ildə məhz o, Novruz bayramının rəsmi bayram elan olunması ideyasını gerçəkləşdirdi) məzarının yanına toplaşıb. Toplaşanlar mitinq keçirdilər. Tədbirdə tələbələrdən başqa Bəxtiyar Vahabzadə, Ziya Bünyadov, Abbas Zamanov, Xəlil Rza, qara Namazov və başqaları iştirak edirdilər.

Bəxtiyar Vahabzadə öz çıxışında Novruza rəsmi bayram statusunun verilməsi məsələsini qaldırdı. Xatirə adlı tələbə (soyadını xatırlamıram) əsil inqilabi ifadə işlətdi: "Azadlığa yol tapançanın lüləsindən keçir!".

Sonra mitinq iştirakçıları Nəriman Nərimanovun abidəsinə doğru irəlilədilər və abidənin önünə çiçək qoydular. Axşam isə universitetin yeməkxanasında stol açdıq, süfrəyə səməni, şirniyyat, şamlar qoyduq. Tədbirə milli baxışları dəstəkləyən alimlər dəvət olunmuşdu. Biz özümüzü qalib kimi hiss edirdik və əhval-ruhiyyəmiz yüksək idi. Lakin tədbir başlamazdan əvvəl universitetin rektoru Faiq Bağırzadə rəhbərliyin digər nümayəndələri ilə birlikdə yeməkxanaya gəldi. Onlar çox həyəcanlı idilər və əsəbiləşmişdilər.

Bağırzadə bayramın dərhal dayandırılmasını və stolun yığışdırılmasını tələb etdi. İş o yerə çatdı ki, gələnlər stolu təpikləməyə və çevirməyə başladılar. Tədbirdə iştirak edən professor Abbas Zamanov rektorun hərəkətinə olduqca kəskin reaksiya verdi.

Sabahısı gün bütün tələbələr - mitinq -yürüşün iştirakçıları Bakıda tələbə aksiyaları barədə Türkiyə qəzetlərində dərc olunmuş ətraflı informasiyaya dair Qərb radiostansiyalarının məlumatlarını müzakirə edirdilər.

Azadlığa cəhd DTK-ya aparır

Novruzdan sonra bir neçə ay ərzində (1977-ci ilin payızının sonlarına kimi) demək olar ki, mitinq-yürüşün bütün iştirakçıları (bir neçə yüz adam) istintaqa cəlb olundular. İstintaqı Azərbaycan DTK aparırdı. Biz istintaqın detalları haqda bilmirdik və mühazirələrə getməyə davam edirdik, həmçinin "üçlüyün" siyasi dərslərində iştirak edirdik.

Həmin günlərdə rektor Faiq Bağırzadə məni və bir neçə nəfəri öz kabinetinə çağırdı. Otaqda bizə tanış olmayan bir neçə nəfər var idi. Onlar bizim valideynlərimiz, onların harada işlədikləri, bizim nə ilə məşğul olduğumuz barədə soruşdular. Mən suallara cavab verməkdən imtina etdim. Çünki naməlum adamlar özlərini təqdim etmədilər və hansı məqsədlə sual verdiklərini açıqlamadılar. Lakin bunlar ilk xoşagəlməz hallar idi.

"Biz heç zaman səhv etmirik"

Bu söhbətdən bir neçə gün sonra universitetə gedərkən yolda "Jiquli 01" markalı avtomobilin pəncərəsindən məni naməlum bir kişi səslədi. O, rayon ləhcəsində danışırdı və çətin vəziyyətə düşmüş adam təəssüratı bağışlayırdı. Yalvarıcı tərzdə soruşdu: "Oğul, APİ Leninə necə gedə bilərəm?". Mən yolu göstərdim. Ancaq o bildirdi ki, özü yolu tapa bilməz və mən ona kömək edim. Mən maşına oturanda sağımda və solumda iki nəfər əyləşdi. Mən buna fikir vermədim və onları maşın sahibinin yaxınları hesab etdim. Maşın bulvar tərəfdən APİ-yə yaxınlaşanda sürücü qəflətən sükanı DTK-ya tərəf döndərdi. Mən dedim ki, o səhv elədi və biz düz getməliyik. O da belə cavab verdi: "Biz heç zaman səhv etmirik".

Bu da DTK...

Mən dərhal başa düşdüm ki, işlər pisdir və fikrimi toplamağa başladım. Bu, özünü ələ almağın yeganə yolu idi. Çünki məni nələrin gözlədiyini, yenidən azadlıqda olub-olmayacağımı bilmirdim.

Biz binaya daxil olduq və pilləkanla qalxmağa başladıq. Pilləkanın axırında Dzerjinskinin büstü qoyulmuşdu və üzərində məlum ifadə yazılmışdı: "Çekistin qaynar ürəyi, soyuq başı və təmiz əlləri olmalıdır". Biz ikinci mərtəbəyə qalxdıq, kabinetə daxil olduq. Mənimlə gələnlər öz siyasi fəaliyyətim haqda izahat yazmağımı tələb etdilər. Onlar orta yaşlı adamlar idi. Çox sadə geyinmişdilər, bozumtul kostyum, ağ köynək, qara qalstuk.

Mən harada oxuduğumu və nə ilə məşğul olduğumu yazdım. Lakin tələb etdilər ki, yenidən yazım. Mən də əvvəlki izahatda yazdıqlarımı təkrar etdim. Bundan sonra müstəntiqlər səslərinin tonunu qaldırdılar. Mən qara pərdə ilə örtülmüş pəncərəyə tərəf çevrildim. Pərdə azca aralı idi və mən vaxtilə güləşlə məşğul olduğum "Dinamo" cəmiyyətinin binasına baxdım. Beynimdən bu keçdi ki, mən binanın şərq tərəfində yerləşən otaqlardan birindəyəm...

Müstəntiqlər bərkdən danışırdılar, psixi təzyiq göstərirdilər və tələbələrin siyasi fəaliyyəti haqda bildiklərimi yazmağı tələb edirdilər. Mən birinci stressdən sonra özümü ələ almışdım. Odur ki, onlara diqqətlə baxaraq soyuqqanlıqla dedim ki, heç nə yazmayacam və qabağıma qoyduqları kağızı cırdım.

Dindirmə metodunun dəyişdirilməsi

Məni başqa otaga apardılar. Yenidən qara pərdələr, həmin adamlar, həmin sualar. Birdən bu adamlar çıxdılar. Üzbəüz qapıdan içəriyə sarışın, göygöz bir adam daxil oldu. Onun əynində tünd-göy rəngdə kostyum, ağ köynək və kostyumun rəngində qalstuk var idi. O da o biriləri kimi özünü təqdim etmədən məni dindirməyə başladı. Onun davranışı, verdiyi suallar və soyuqqanlığı yükdək rütbədə olmasından xəbər verirdi.

Onu fərqləndirən cəhətlərdən biri də o idi ki, bir neçə saat ərzində bu sarışın adam heç bir emosiya nümayiş etdirmədi, çay daşı kimi soyuq idi. Sualların mahiyyəti bu idi ki, tələbələrə kim rəhbərlik edir, Bəxtiyar Vahabzadənin, Ziya Bünyadovun, Abbas Zamanovun, Asif Əfəndiyevin, digər alim və filosofların, həmçinin tələbələrin özlərinin rolu nədən ibarətdir?

Söhbətdən sonra o, məni başqa kabinetə apardı və qapını bağladı. Otaqda təxminən mənim yaşlarımda bir oğlan var idi. O ağlayırdı. Mən nə baş verdiyini soruşdum. O, burnunu çəkərək dedi: - Boynunuza alın, bizi evə buraxsınlar. - Nəyi? - mən soruşdum. Mən arxaya çevrilib dedim: - bu ana uşağını burdan aparın, yoxsa ürəyi partlayar.

Dilim mənim düşmənimdir

Bu "qəhrəmanlığım" çox baha başa gəldi. Sonrakı saatlarda mənə hədə-qorxu ilə çox güclü psixoloji təzyiq göstərildi. Mənə deyirdilər ki, artıq gələcəyim yoxdur, bütün nəslimiz Sibirə sürgün olunacaq, heç vaxt normal iş tapmayacağam və məni xalq düşməni və satqın elan edəcəklər. Hədələr sorğu-sualla əvəzlənirdi: kim? harada? nə vaxt? Amma yenə də konkret bir şey əldə etmədikdə sarışın adam iki əməkdaşı çağırdı və onlara məni aparmağı əmr etdi. Binada dəhlizlər dar idi, buna görə məni müşaiyət edənlərdən biri öndə, digəri arxada gedirdi. Məni bir neçə mərtəbə aşağı düşürdülər. Bu, hansısa yarızirzəmi bir otaq idi, burada bir lampa yanırdı. Məni kameraya saldılar və qapını bağlamazdan əvvəl onlardan biri dedi: "Burada ağıllanarsan".

Bu zəif işıqlandırılan və rütubətli otaqda divarlar əyri-üyrü idi, döşəmə yox idi, soyuq ayaqlarımı aparırdı. Haradasa su damcılayırdı, qəribə mühit yaradırdı. Mən bilmirdim ki, həbs olunmuşam, ya yox, buradan çıxacağam, yoxsa bu, artıq müstəntiqin hədələrinin reallaşmasıdır.

Uzun illər sonra DTK divarları arasına düşən insanlar deyirdilər ki, bu zirzəmidə dindirmə DTK-nın işgəncə üsullarından biri idi.

Bir neçə saat sonra məni zirzəmidən çıxardılar və səhər gəlməyi əmr etdilər.

Bu Azərbaycan heç vaxt azad olmayacaq

Səhəri gün Lenin adına API-nin yanına "aparan" o iki nəfər məni qarşıladı və sarışın adamın otağına apardı. Masanın üzərində latın əlifbası ilə rəngli qəzetlər var idi. "Bax, biz hələ heç nə etməmişik, türk qəzetləri isə yazırlar ki, guya biz burda sizi öldürürük, asırıq" deyə sarışın adam narazılıqla bildirdi. Sonra o susdu və qəzəbli şəkildə soruşdu: "Ümumiyyətlə, siz nə istəyirsiniz?".

Mən cavab verdim ki, hər bir xalq azad olmaq istəyir. Azərbaycan azad olmalı və birləşməlidir. Buna cavabda o, qəti şəkildə bəyan etdi: "Günlərin birində Cənubi Azərbaycan azad ola bilər, amma bu Azərbaycan - heç vaxt!".

Sonra telefon zəngi gəldi və o çıxdı. 10-15 dəqiqə sonra qayıtdı və mənə səssiz-səmirsiz təhsilimlə məşğul olmağı tövsiyyə etdi. O, mənə dövlətlə oyun oynamamağı məsləhət etdi. Lakin məni bir sual narahat edirdi, o ağlayan oğlan niyə bu gün burada deyildi? Və mən bunu ondan soruşdum. "Onu buraxmısınız?" O, başını yelləyərək dedi: bu sənin işin deyil. Sonra səsini bir qədər qaldıraraq onun suallarına cavab verməyi tələb etdi.

"Vaxtilə biz Əbülfəzə xəbərdarlıq etmişdik ki, sakit otursun, amma o, bizə qulaq asmadı. Sizin hamınızı onun taleyi gözləyir", - deyə o, hədə-qorxu gəldi. Mən dinləyirdim və gələcək taleyim haqda düşünürdüm. Maraqlıdır ki, artıq qorxum yox idi.

Düşünürdüm ki, bu azərbaycanlılar öz xalqına və onun taleyinə qarşı bu qədər düşmən mövqeyi tuturlar, onun azad və müstəqil olmasını istəmirlər, yəni onların heç bir milliyyətçi hissi yoxdur? Bəlkə onlar azərbaycanlı deyillər?

Bu arada, göygöz adam yenə çıxdı və təxminən 20 dəqiqə sonra qayıtdı. Qayıdandan sonra dedi: "Siz hamınız 67-ci maddə ilə (sovet əleyhinə təbliğat və təşviqat) ittiham olunacaqsınız. Bax onda başa düşəcəksiniz, dövlətə qarşı çıxmaq nə deməkdir".

Mən susurdum və düşünürdüm ki, doğmalarım mənə görə əziyyət çəkəcək və bu, məni qorxudurdu.

Bütün bunlar bir neçə gün davam etdi, mən hər səhər DTK-ya gəlirdim və mənimlə "işləyirdilər", xəbərdarlıq edirdilər ki, bu görüşlər barədə heç kimə deməyim və mən bütün bunların nə qədər davam edəcəyini, ən əsası isə necə başa çatacağını bilmirdim.

DTK sədri: Siz inqilabçılar böyüdürsünüz?

Həmin gün mənə dedilər ki, azadam. Saat 16.00 radələrində DTK-nın binasını tərk etdim. Bir qədər gəzişəndən sonra yaxın dostlarımdan biri ilə görüşdüm və biz "Sadko" kafesinə yollandıq. Mən son hadisələr barədə ona bəzi şeylər danışdım, o isə etiraf etdi ki, bu məsələ ilə bağlı onu da dindiriblər.

Səhəri gün universitetə getdim. Kurs yoldaşlarım artıq bilirdilər ki, bizi DTK-da istintaqa cəlb ediblər. Heç kim bizi mühakimə etmirdi, əksinə, narahatlıqla orada baş verənlərlə maralanırdılar.

Nahardan sonra DTK-dan "tanışlarım" peyda oldular və yenə məni özləri ilə apardılar. Kabinetə girəndə qəddar üz və həlqəsindən çıxmaq üzrə olan gözlər gördüm. "Saratovda nə işiniz var, orada tələbələrlə nə danışıqlar aparmısınız"? - deyə göygöz adam soruşdu.

Başa düşdüm ki, söhbət ötən - 1976-cı ilin hadisələrindən gedir. Onda bir dostumla birlikdə Saratova getmişdik və oradakı azərbaycanlılarla işlərimiz barədə danışmışdıq. Əmin idim ki, dostum ağzından söz qaçıra bilməz. Buna görə Azərbaycanın hüdudlarından kənarda baş verən hadisələr barədə nə isə öyrənməkləri məni çox təəccübləndirdi. Təbii ki, mən hər şeyi inkar edirdim. Yadımda deyil nə qədər vaxt keçmişdi, amma birdən qara böyük telefonun ucadan qeyri-adi zəngi gəldi, dəstəyi qaldıran göygöz adam heç bir söz demədən dərhal otaqdan sıçrayıb çıxdı. O, o qədər tələsirdi ki, zəngdən əvvəl qarşısında açıq qoyduğu qırmızı kitabçanı masanın üzərində açıq qoyub getdi. Mən onu götürməyə risk etmədim, amma yerimdən bir qədər qalxaraq, ad və soyad oxudum - "Mahmud Məmmədquliyev", vəzifəsini və rütbəsini xatırlamıram. Təəccüblənmişdim, çünki onun azərbaycanlı olmadığını ehtimal edirdim.

Təxminən 20 dəqiqə sonra o qayıtdı və hökm oxuyan kimi dedi ki, bu dəqiqə sədr (DTK rəhbəri) bizim rektorumuz (Faiq Bağırzadə) ilə söhbət edib.

"Siz bizim üçün mütəxəssis hazırlayırsınız, yoxsa inqilabçı?", - deyə Krasilnikov Bağırzadədən soruşmuşdu. Bu sözlərdən başa düşdüm ki, Bağırzadə də həmin vaxt DTK-da idi və onu qurumun rəhbəri Vitali Krasilnikov özü "qınayırdı".

Uzun çəkən əziyyət

Bu tarix təxminən yarım il davam etdi. Əziyyət, ifadələr, izahatlar. Təbii ki, bu proses zamanı ona cəlb olunmuş tələbələr bir-birini tanımışdılar. Düşünürəm ki, bütün bu bezdirən "sabah gəl"lər arasında ən xoşagələn hal elə bu tanışlıqlar olub. Bu yaxınlaşma nəticəsində öyrəndim ki, istintaqa nə az, nə çox, düz 600 tələbə cəlb edilib.

"Haradan bilirsiniz Cənubi Azərbaycan harada yerləşir?" - tələbələrə ən çox bu sual verilirdi. Təbii ki, biz Cənubi Azərbaycanda olmamışdıq, amma onun harada olduğunu bilməyə bilməzdik.

Mən bu sualın bizə niyə verilməsinə təəccüblənirdim. Həm də Cənubi Azərbaycana həsr edilmiş o qədər bədii və sənədli ədəbiyyat olduğu halda...

Bütün bu "əziyyətlərin" nəticəsi olaraq bir çox tələbələr universitetdən qovuldu. Çoxları izlənilməyə başladı. 1978-ci ilin mayında məsələ bağlandı.

Mən sonuncu dəfə DTK-nın binasından çıxanda göygöz adam dedi: "çalış, bir də buraya düşmə".

Bundan düz 11 il sonra, yeni 1988-ci ilin noyabrında Azərbaycanda milli hərəkat reallıq oldu və tezliklə milli-azadlıq hərəkatına çevrildi, 1991-ci ilə isə bu insanın xidmət etdiyi dövlət artıq yox idi.

Mən onu axtarırdım

O, tez-tez yadıma düşürdü. Iddia edə bilmərəm ki, göygöz adama nifrət edirdim. Amma onunla insan kimi danışmaq istəyirdim. Sadəlövhlüyümdən ondan niyə azad olmaqdan bu qədər qorxduğunu soruşmaq istəyirdim. 1988-ci ilin martında Qarabağ münaqişəsi başlayanda və mən yenidən KQB-yə aparılanda onu görmədim.

Bu dəfə məni ruslar dindirirdilər. Çox şey barədə soruşurdular: Sumqayıt hadisələrindən Əfqanıstana qədər. Iran məsələsinə də toxunurdular, amma göygöz adam onların arasında deyildi (onda bilmirdim ki, bu adam Moskvada DTK-nın mərkəzi aparatında işləyirdi, Heydər Əliyev Siyasi Bürodan çıxarılanda onu da çıxarmışdılar).

Ona "Cənubi Azərbaycan müstəqil ola bilər, amma Sovet Azərbaycanı - yox" sözlərini xatırlatmaq istəyirdim. Istəyirdim deyəm ki, Şimali Azərbaycan artıq azaddır və növbə Cənubi Azərbaycandadır.

Göygöz adam müstəqil Azərbaycanın səfiri oldu!

Mən onu bir də yalnız 1993-cü il iyun qiyamından və Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti devrildikdən sonra gördüm. Teleekranda onun üzünü dərhal tanıdım. Bu, o idi, Mahmud Məmmədquliyev, hazırki xarici işlər nazirinin müavini, əvvəllər isə Azərbaycanın Böyük Britaniyadakı səfiri, o vaxtlar isə Heydər Əliyevin kürəkəni idi.

Mən onu və onun kimi bir çoxlarını imperiyanın istənilən idarəetmə sistemində təsəvvür edə bilirdim, amma müstəqil dövlətin dövlət qulluqçusu kimi yox. Bununla belə, Azərbaycanın heç vaxt müstəqil olmayacağını deyən insan tezliklə müstəqil Azərbaycanın Londondakı səfiri oldu. Hətta iyun qiyamı və Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi məni daha az təəccübləndirmişdi.

Son Söz

Bu yazı göygöz adam və ya onun kimilər haqqında tarix deyil. Bu, gəncliyin səmimi və fədakar vətənpərvərliyi haqqında hekayədir. Məhz bu hisslər bizi 1988-ci ilin fevralında küçələrə çıxardı, onda DTK-da əyləşənlər və onların casusları bizi satırdı və milliyyətçi adlandırırdı.

Qarabağda vətənpərvərlər şəhid oldular. Amma onları təqib edənlər və qəlblərinin dərinliyində onlara nifrət edənlər elə onların sümükləri üzərində karyera quranlar müstəqil Azərbaycanın adından danışdılar.

O vaxtlar, 70-ci illərin ortalarında rəsmi mətbuatın bu gün müstəqil Azərbaycanın qurucusu adlandırdığı şəxs fərqli düşünənlərin təqibini koordinasiya edir, onları həbs etdirir və Novruzu qadağan edirdi.

Biz yürüş etdiyimiz il Novruz günü AzTV-də hətta bayram konserti belə nümayiş etdirmədilər! Sonralar biz öyrəndik ki, hakimiyyət "milliyyətçiliyin" miqyasından möhkəm qorxmuşdu və bütün ali məktəblərin partiya komitələrinə istənilən yolla tələbələri zərərli fikirlərdən daşındırmaq tapşırılmışdı. Tələbə Həmkarlar İttifaqı komitələrində və komsomol komitələrində DTK casuslarının sayı kəskin şəkildə artdı. Elə həmin vaxt ADU-ya təlim-tərbiyə işləri üzrə yeni prorektor - DTK podpolkovniki təyin edildi. O, tələbələrlə söhbətlərində "Günel və ya Tural" kimi türk adları qoymamağı tövsiyyə edirdi. Öz adlarımız azdır bəyəm?, - deyirdi - qısa saçlı, kök və qeyri-səmimi gözləri olan bu adam.

Rəsmi "tarixi" yazanlar həmişə düşünürlər ki, hər şey unudulub və heç nəyə görə məsuliyyət (ən azından mənəvi) daşımaq lazım gəlməyəcək...