Hakimiyyət psixologiyası öz baxışı olan yazıçılara dözmür

(Martın 31-də Venesiyada keçiriləcək “Sivilizasiyaların kəsişməsi” mövzusunda Beynəlxalq Ədəbiyyat Festivalında nəzərdə tutulan çıxışın mətni)

Hələ Bakıdaykən burada çıxış etməli olsam çıxışıma nədən başlayacağım barədə düşünməyə başladım. O an ağlıma bu həyəcan dolu sözlər gəldi: “Qarşınızda müdafiəsiz insan durur”. Və həmin vaxt qəzəbli daxili səsimi eşitdim.

“Şikayət etmək, - dedi, - qocalar kimi deyinmə. Dünyada təkcə sən belə deyilsən, səndən qat-qat daha müdafiəsiz olan insanlar var!”

Təəssüf ki, həqiqətən də belədir, əziz həmkarlarım! İndi biz həddindən artıq amansız zamanın qarşısında hamımız müdafiəsizik.

Tarixdə elə dövrlər olur ki, insanların ürəyindəki boşluğu heç nə doldura bilmir: nə din, nə elm, nə ədəbiyyat.

Din və ədəbiyyatın nüfuzlu simaları sanki geri dönüşü olmadan keçmişə gediblər. Ən inkişaf etmiş ölkələrin dövlət institutları yaranmış mənəvi və dini dalandan çıxmaq üçün müəyyən dərəcədə məqbul ideya təklif etmək iqtidarında deyil.

Vaxtilə həmvətənlərim Sovet hakimiyyətini dini ibadətxanalarımızın qapılarını üzümüzə bağladığına görə lənətləyirdilər. İndi ölkəmdəki məscidlərin sayını tezliklə məktəblərin sayı ilə müqayisə etmək olar, amma bu, həmvətənlərimin heç birini Allaha daha da yaxınlaşdırmadı.

Kilsələrdə və məscidlərdə darısqallıqdır, elə başlarda da. İnsanların artıq gələcəyə ümidlə baxacaq gücü yoxdur, öz qəlbinə baxacaq zamanları da yoxdur. Bütün dünyada mədəniyyət dirəyi yıxılıb İnsanlar başa düşüblər ki, mədəniyyətdə xilas yoxdur.

“Allahım, bu dünyada üşümüşəm mən,

Bağışla ki, içəridə palto ilə gəzirəm.

Burada Sənə aid hər şeyi talayıblar,

Bizə aid heç bir şey içimizi isitmir”.

(«Господи, я замёрз в этом мире,

Прости, что в помещении хожу в пальто.

Здесь всё твоё уже разгромили,

А из нашего не греет ничего».)

Çətin ki, ürəyimizin ağrısını gənc rus şairin bu dörd sətirdə ifadə etdiyindən daha yaxşı dilə gətirmək olsun.

Artıq biz hamımız köməksizik. Təkcə insan deyil, bütünlükdə xalqlar və millətlər də müdafiəsiz qalıb.

Heç kim Çeçenistandan, Yuqoslaviyada, İraqda, Liviyada, Suriyada, Yəməndə, Donbasda yüz minlərlə insanın həyatına son qoymuş və milyonlarla insan taleyini şikəst etmiş cinayətkar siyasi macəralara görə məsuliyyət daşımaq niyyətində deyil...

Belə getsə, yaxın gələcəkdə dünyada ən dəhşətli cinayətlərdən əsl dəniz əmələ gələcək və bu cinayətlər elə əbədi cəzasız qalacaq.

Soljenitsın demişkən, zorakılıq və yalan həmişə yanyana durub. Zorakılıq tək yaşamır və yaşaya bilməz: o, mütləq yalanla bitişikdir. Zorakılığın üstünü yalandan başqa heç nə örtə bilməz.

Zorakılıq yalnız hazırda dünyada misli görülməmiş miqyasda törədilən və hər birimizdə öz həyatımıza və doğmalarımızın və yaxınlarımızın həyatına görə narahatlıq yaradan terror aktları deyil. O, gizlincə şüura nüfuz edərək, ürəklərimizi korlaması, onlarda xeyrə və ədalətə inamı öldürməsi, bizi cahillik və avamlıq qarşısında köməksiz etməsi ilə də çox dəhşətlidir. O, amansız olaraq xeyri şərlə qarışdırır.

Heç nəyi olmayan və ya qəlbində nəhs bir boşluq olan insanların əksəriyyəti milli ideya arxasında gizlənərək, hələ dünənə qədər yan-yana yaşayan xalqlar və millətlər arasına ədavət toxumları səpir və bunun cəzasını çəkmir.

Milliyyətçi ona görə qorxuludur ki, xasiyyətcə həyatın faciəvi şəkildə dərk edilməsini təkzib edən rəhmsiz nikbindir ki, bu da həqiqətə kökündən ziddir. Bu, ağla və insanlığa qarşı üsyandır. Bu, özlərini yeganə doğru ideyanın daşıyıcıları və xalqın xoşbəxtliyi uğrunda əsl mübariz elan etmək həyasızlığını özünə yaraşdıran son dərəcə amansızlaşmış insanların üzsüz yalanıdır. Yuxarıdan zorla insanların boynuna qoyulan vətənpərvərlik isə bu cür faşistli edən alçaqların xalqı beyinsiz izdihama çevirmək şansı verir. Amma biz bilirik ki, xalqa ən yaxın duranlar elə ən satqınlardır. Və kütləyə xalq kimi yanaşmaq onu uzunmüddətli və acınacaqlı cəhalətə doğru itələməkdir.

Günahkarlar arasında yaşadıqda günah sənə də yapışır. Amma yazıçı elə ona görə yazıçıdır ki, ən ekstremal şəraitdə belə həqiqət qarşısında sakit düşüncəsini qoruyub saxlaya bilir.

“Həqiqət Nekrasovdan üstündür, Puşkindən üstündür, xalqdan üstündür, Rusiyadan üstündür”, yazıb vaxtilə Dostoevski.

“Özlərini millətin səsi elan etmiş yazıçılardan çəkinin”, deyə digər dahi rus yazıçısı – bizim dövrün nümayəndəsi olan Andrey Bitov xəbərdarlıq edir.

Kütlənin sevimlisi olmaq üçün necə gəldi və nə gəldi yazmaq olar.

Amma oxucun üçün doğma olmaq çox az yazıçıya nəsib olur.

Əsl ədəbiyyat şərəflə keçilmiş yoldur, yazıçının özünün yaşadığı təfəkkür və hisslərin yoludur.

Yazıçı oxuyucu kütlə tərəfindən sevildiyinə görə yazıçı deyil.

O, daimi mənəvi dəyərlərin əsl ifadəçisidir, xalq öz acısını ona etibar edir. Və xalq öz simasını itirməyə başladıqda bundan ən çox yazıçılar əziyyət çəkir.

Yazıçı xalqın ürəyindən gələn müəllimdir, amma siyasətçilərin bu sehirli xüsusiyyəti anlamaq iqtidarında olmadığına görə qətiyyən o, təqsirkar deyil.

Hakimiyyət psixologiyası cəmiyyətin həyatında baş verən taleyüklü hadisələr öz baxışı olan yazıçılara dözmür. Hakimiyyət belə yazıçıları amansızca və dəhşətli şəkildə cəzalandırır. Mənə qarşı da o, belə amansız və insafsız davranıb.

Amma bu mövzunun üzərində dayanmayacağam: xarici auditoriya qarşısında hazırki hakimiyyətinin mənə etdiklərindən sonra belə əvvəlki kimi çox sevdiyim kiçik ölkəmi biabır etmək istəmirəm.

Mənim həyatımda kədərli çox şey olub, amma faydalı və ibrətamiz şeylər də az olmayıb.

Mənə elə gəlir ki, indi italyan dilində dərc edilmiş kiçik əsərimlə əsas məqsədimə nail ola bilmişəm: çox sayda ermənini öz xalqıma qarşı nifrətdən xilas etmişəm.

Və başa düşmüşəm ki, bu qanlı münaqişədə nə biz, nə ermənilər günahkar deyil – siyasət xalqların həyatına müdaxilə etməsəydi, onlar heç vaxt müharibə etməzdi.

Və bir daha əmin olmuşam ki, xalqlarımız hər biri öz-özlüyündə yaxşıdır, amma birlikdə onlar sözün əsl mənasında gözəldir.

Həmişə bilirdim ki, batindən zahirə yalnız əzab-əziyyətlə çatmaq olar. İndi mən büdrəməməyə və yıxılmamağa çalışaraq, bu yolu öz addımlarımla keçdim. Görünür, ani satqınlığa və mövsümlük xainliyə meylli çox sayda insan arasında özümü dərk etmək və tanımaq üçün qəlbim tamamilə üzülməli idi.

Həyatın bir çox həyata dəyən epizodları olur. Mənim həyatımın bu epizodunda mən kiminçünsə qəhrəman, kiminçünsə satqın oldum. Özüm isə bir dəqiqə belə olsun nə qəhrəman, nə də satqın olmadığımdan, sadəcə normal hazıçı və başqasının dərdinə şərik olmağı bacaran humanist olduğumdan şübhə etmədim.

Bir saniyə belə doğruluğundan şübhə duymayan Qalileyin vəziyyətinə düşdüm, amma özüm üçün mübahisəsiz olan bu həqiqətlə hamı tərəfindən qəbul edilmiş ehkamların gözətçilərinin paslanmış ürəklərinə təsir edə bilmədim.

Təkcə coğrafi qonşuluğun deyil, əsrlərcə sürən tarixi taleyin birləşdirdiyi iki qohum xalqın yaxınlaşmasına doğru kiçik bir addım uğrunda sakitlikdən və rifahdan məhrum oldum.

Və mənim onları yenidən birlikdə görməkdən daha böyük arzum yoxdur.

Bu gözəl günə qədər yaşamağı çox istəyirəm.

Əkrəm Əylisli