100 il respublikaçılığın axtarışında

-Telman bəy, sizcə cümhuriyyətçilik nədir?

Cümhuriyyətçilik əslində Azərbaycan cümhuriyyətinin quruluş fəlsəfəsini özündə ehtiva edən önəmli dəyərdir. Yəni, bu cümhuriyyətçiliyin içərisində təmənnasız vətən və millət sevgisi var. Xalq iradəsi var. Yəni, milli iradənin hakimiyyətdə əks olunma prinsipi var. Cümhuriyyətçiliyin içərisində milli dəyərlərin, demokratik prinsiplərin yaşadılması var. Cümhuriyyət xalqın iradəsinə, dövlət idarəsinə əsas olan bir rejim olduğuna görə o qədər çətin şərtlər altında Azərbaycanda qurulub ki, onun içərisində bütün bir millətin özünü ifadəetmə, varlığı, mübarizəsi birləşmişdi.

- 100 il öncə yarandı Cümhuriyyət. Bir əsrdə iki dəfə cümhuriyyət quruldu. Sizcə, ilk Cümhuriyyəti quran insanların yaratdığı dəyərləri ikinci dəfə qurulan respublika dövlət olaraq yaşada bilirmi? Cümhuriyyətçilik ənənələri davam edirmi?

- Əsas prioritet sahələrdə, yəni, xarici siyasətdə, Azərbaycan dövlətçiliyinin, coğrafiyasının qorunmasında və bu kimi məsələlərdə, yəni, müstəqilliyin qorunması üçün aparılan siyasət müəyyən dərəcədə buna cavab verir deyə bilərik. Yəni, o xəttin üzərindədir. Amma bütövlükdə dəyərlər məcmuəsi kimi baxdığımız zaman biz o əsrin məhdud imkanları çərçivəsində maksimum şəkildə tətbiq olunan bir dəyərlərdən bəhs edirik. Yəni, böyük fədakarlıqlar nəticəsində Azərbaycanda qurulan demokratik idarəçilik sistemi, parlamentarizm, hakimiyyət üzərində nəzarətin formalaşdırılması, xalqın hakimiyyətdə iştirakı, bütün bu dəyərlər baxımından götürəndə biz cumhuriyyətin ənənələrindən, cümhuriyyətin sistemindən xeyli geridəyik. O dövrun geopolitik şərtlərini nəzərə alsaq görərik ki, hansı ağır xarici müdaxilələr altında cümhuriyyət xalq iradəsi əsasında formalaşan hakimiyyət qurmağa çalışırdı. Dövlət qurmağa çalışırdı. Yoxdan bir dövlət strukturları qurmağa çalışırdı. Ordu quruculuğu, müəssisələr və s. İnşa mədəniyyətindən danışıram. 1918-ci ildə bizim əcdadların qurmuş olduğu Xalq Cümhuriyyəti eyni zamanda bir inşa cümhuriyyəti idi. Yoxdan bütün strukturları ilə, anlayışları ilə, məfkurəsi ilə yeni bir cümhuriyyət qurmaq idi. Bu baxımdan götürəndə bizim bunu çox da irəli daşımaq imkanlarımız vardı. Yəni, Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Azərbaycanı Qafqazın cazibə mərkəzi halına çevirə bilərdik. Yəni, bu imkanlar vardı. Azərbaycanı təhsil mərkəzi halına çevirə bilərdik. Bütün Qafqazın, Rusiya müsəlmanlarının mərkəzinə çevirə bilərdik. Cümhuriyyəti quran insanlar Rusiya müsəlmanları qurultayı keçiriblər. Bütün Rusiyadakı başqırdlar, tatarlar, başqa millətlər hamısı toplaşır və Əlimərdan bəy Topçubaşovu özünə rəhbər seçir. Yəni, Azərbaycan məfkurə baxımından da, Əli bəy Hüseynzadələrin, Əhməd bəy Ağaoğluların İstanbulda İttihad və Tərəqqidən tutmuş çox dərgi və cəmiyyətlərin quruluşundakı rolunu da nəzərə alanda görürük ki, İstanbuldan Rusiyaya qədər məfkurəsi ilə, duruşu ilə, vizyonu ilə böyük fikir sahibi olan Cümhuriyyət qurucularından söhbət gedir. Və bu gün onların ənənələrini biz davam etdirsəydik, Azərbaycan hər yönü ilə Qafqazın cazibə mərkəzi halına gətirilə bilərdi. Onların elə bir vizyonu vardı ki, o baxımdan biz onların mirasına haqqı ilə sahib çıxıb, davam etdirə bilmirik.

- Niyə biz onlara sadiq ola bilmədik? Bəlkə dövr başqa dövrdür. Bəlkə o dövrdəki siyasi mühitlə indiki dövrdəki siyasi mühit fərqlidir. Bəlkə şərtlər fərqlidir. Bəlkə regiondakı siyasi proseslər fərqlidir. O vaxt zaman onu diqtə edirdi, indi zaman başqa şey diqtə edir. Siz necə düşünürsüz?

- Mən bir qədər fərqli düşünürəm. Çünki birincisi, 19-cu əsrin sonundan artıq dünya siyasi proseslərinə təsir edən neft çağının başlandığını görürük. İkincisi, Birinci Dünya Müharibəsi eyni zamanda dünyanın yenidən bölüşdürülməsi savaşı idi. Dünyanın qaynaqlarının, neft coğrafiyalarının paylaşılması. Əsasən İslam dünyasının son imperial mərkəzi olan Osmanlını hədəfə alırdı, onu yıxıb, dağıdıb, parçalayıb və onun təsir dairəsində olan Balkanlardan, Qafqaz və Orta Asiyaya qədər geniş coğrafiyalara müstəmləkəçi güclərin hakim olması uğrunda idi. Belə bir şəraitdə, mürəkkəb geopolitik proseslərin cərəyan etdiyi şəraitdə, paylaşım savaşlarının şiddətləndiyi bir dövrdə Azərbaycanı imperialistlərin cəngindən qurtarmaq üçün möhtəşəm bir mübarizə apardıqlarını görürük. Burada tək bizim cümhuriyyətin qurucuları deyil, Osmanlının idarəçilərinin, İttihad və Tərəqqinin də haqqını vermək lazımdır. Çünki o mürəkkəb şərait içərisində Azərbaycan bolşevik-erməni birləşmələrinin zülmü altında inləyərkən, bu gün bizim paytaxtımız olan Bakı daxil Azərbaycanın böyük şəhərləri bolşevik-erməni birləşmələrinin işğalı altındaykən, Bakıda ikinci bir xristian dövlətinin qurulması projesi varkən, 10 mindən yuxarı müsəlmanın qətlə yetirildiyi, soyqırım yaşandığı 31 mart hadisələrini keçib gedərək Cümhuriyyəti qurdular. Osmanlı yardım etdi, Qafqaz-İslam ordusu gəldi o mürəkkəb şəraitdə Azərbaycanı qurtarmaq üçün çalışdı. Azərbaycan Cümhuriyyəti ortaq əsərdir. Əgər Qafqaz İslam ordusu o vaxt gəlib Azərbaycanı işğaldan azad etməsəydi, çətin olacaqdı. O dövrə baxanda görürük ki, onların böyük rolu olub. Belə bir şəraitdə Azərbaycan qurulub. Azərbaycan çox məhdud imkanlarla bu cümhuriyyəti qurub. Ordu qurmağa çalışıb, erməni cəbhələri ilə mübarizə aparıb. Onları təmizləməyə çalışıb. Amma bu gün biz baxırıq ki, Azərbaycan neftdən böyük gəlirlər əldə edib. Amma bu böyük gəlirlər baxımından balanslı siyasət aparır. O dövrün şərtləri ilə müqayisədə xarici müdaxilə azdır. Demək ki, o dövrün şərtləri daha mürəkkəb şərtlər idi. İndi də Azərbaycanla bağlı mürəkkəb vəziyyət var. Şimal qonşumuz bəllidir. İranın, Rusiyanın bizim dövlətimizə yanaşması bəllidir. Xarici dövlətlərin yenə Azərbaycanın nefti ilə bağlı, sərvəti ilə bağlı, coğrafiyası ilə bağlı hesabları var. Bunlar hamısı ortadadır. Amma bütün bunlara baxmayaraq, mən o dövrü daha mürəkkəb şərait hesab edirəm. Onların çox çətin şərtlər altında Azərbaycan dövlətini, Azərbaycan cümhuriyyətini qurduğunu görürük.

-Cümhuriyyəti quranlar indiki Azərbaycanda yaşamaq istərdilərmi? Və ya yaşamaq istəsəydilər indi hansı düşərgədə olardılar?

Cümhuriyyətin qurucuları böyük məfkurə sahibləri idilər. Onlar müstəqil Azərbaycanın bayrağı altında yaşamaq, bu dəyərlərin, bu istiqlalın bayrağı altında yaşamağı hər şeyin fövqündə görərdilər. Daxili siyasi qruplaşmaların fövqündə durmağı bacarardılar. Yəni, ölkə maraqları, millət maraqları onun üçün əsas idi, siyasi maraqlar, qrup maraqları onlar üçün deyildi. Öncə vətən, öncə millət, öncə dövlət dedilər. Onun üçün getdilər mühacirətdə çiləli bir həyat yaşadılar. Onlar üçün Azərbaycanın istiqlalı əsas idi. Təbii ki, onlar çox böyük şərəflə, çox böyük zövqlə, dəyərlərlə müstəqil Azərbaycanda yaşayardılar. Bütün problemlərə, çatışmazlıqlara baxmayaraq. Çünki Azərbaycanın müstəqilliyi, dövlətçiliyi onların idealı idi. Demokratiyanın azlığı, hüququn üstünlüyü nöqtəsində yaşanılan problemlərimizə baxmayaraq məncə onlar çox böyük şərəflə Azərbaycanda yaşamaq istəyərdilər.

-Hətta indiki vəziyyətdə, çatışmazlıqlar olsa belə?

-Əgər onlar indiki vəziyyəti görsəydilər bir aydın siyasət adamları olaraq vəziyyəti dəyişdirmək istiqamətində çalışardılar. Azərbaycanın daha da mükəmmələşdirilməsi üçün çalışardılar. Bu hamımızın ortaq arzumuz və dəyərlərimizdir. Başqa Azərbaycan yoxdur. Yəni, biz Azərbaycanı güclü dövlətə çevirmək məcburiyyətindəyik. Bu iqtidarlı, müxalifətli, müxtəlif siyasi görüşlərə sahib olmasından asılı olmayaraq, hər kəsin, hər bir azərbaycanlının amalı olmalıdır. Düzdür, Azərbaycan gücləndikcə, qüdrətli hala gəldikcə biz də güclü bir ölkənin vətəndaşı oluruq. Təbii ki, onlar türk dünyasına inteqrasiyaya, Türkiyə ilə inteqrasiyaya geopolitik şərtlər altında daha böyük önəm verərdilər. Azərbaycanı Qafqazın ən böyük təhsil mərkəzinə çevirərdilər. Yəni, iqtisadi azadlıqları, fikir azadlığını yüksək səviyyədə təmin olunması üçün əllərindən gələni edərdilər. Amma təbii ki, bütün o daxildəki siyasi mübarizənin, iqtidar-müxalifət münasibətlərinin hamısının fövqündə dayanan bir məsələ var. O da bizim dövlətçiliyimizdir. Müstəqillikdir, dövlətdir. Bu maraqlarla bu müstəqilliyə, dövlətə təzyiqlər olacağı təqdirdə hamısı sinələrini sipər edərdilər. Onların fəlsəfəsi, onların məfkurəsi daha böyük məfkurə idi. Təbii ki Azərbaycanda indi daha dərinlərə gedib, təhlil etsək, müxtəlif xarici faktorlar, daxili faktorlar bizim istədiyimiz o ideal Azərbaycan cəmiyyəti, demokratiya, hüququn üstünlüyü, təhsil sistemindəki nailiyyətlərə, mükəmməl hüquqi sistem qurmağa imkan vermir. Amma gün getdikcə yaxşıya doğru gedəcək. Biz Azərbaycanda arzu olunan, cümhuriyyətin qurucularının da yazılarında, çıxışlarında göstərdiyi o cəmiyyətə nail olacağıq. İnşallah torpaqlarımızı da azad edəcəyik. Azərbaycanın da qüdrətli bir dövlət olduğunu görəcəyik.

-Telman bəy, sizcə cümhuriyyət ənənələrini davam etdirmək üçün nəyə ehtiyac var? Nələr çatışmır? O ənənələri davam etdirmək üçün nə etmək lazımdır?

-Hər şeyə insan amilindən yanaşmaq lazımdır. Bu torpağın, torpaqlarımızın, coğrafiyamızın hər qarışından belə neft fışqırsa, əgər coğrafiyanın üzərində insan məsələsini həll edə bilməsək heç bir məsələni həll edə bilməyəcəyik. İnsan məsələsinin də başlıca mərkəzində dayanan məsələ təhsildir. Yəni, insan yetişdirmək. Birinci təhsildən başlamaq lazımdır. Təhsil sistemini dəyişmək lazımdır. Çağın, əsrin gərəkdirdiyi şəkildə, ehtiyaclarına uyğun, həm də köklərimiz üzərində, yəni milli kodlarımız, düşüncələrimiz, psixologiyamız, dəyər yarqılarımız üzərində bir təhsil sistemi qurmalıyıq. Əsrlə yarışacaq, müasir mədəniyyətlər səviyyəsində ölçüyə çıxarılacaq bir təhsil sistemi qurmalıyıq. Birinci təhsildən başlamalıyıq. Biz Azərbaycanı təhsil baxımından cazibə mərkəzi etməliyik. İpək yolunun cazibə mərkəzi. İnsanlar bura müxtəlif ölkələrdən gəlib təhsil almalıdırlar. Azərbaycanda Şərqin kültürünü, tarixini, keçmişini öyrənməlidir. Və biz müasir texnologiyalara yiyələnməliyik. İnsan və texnologiya yatırımına üstünlük verməliyik. Bir də vətənsevərlik dediyimiz zaman onlardan öyrənəcəyimiz çox böyük dəyərlər var. Onlar təmənnasız vətəni sevməyi, milli şüuru, tarixi şüuru, dil şüuürünu, din şüurunu, bütün bunların hamısını biz onların yazılarında, əsərlərində, fikirlərində, fəaliyyətlərində, mübarizələrində görürük. Bu dəyərlər üzərində insan yetişdirərək o dəyərlərə nail ola bilərik.