Gəncənin Cavad xanın abidəsi üçün pul yoxdur

- Abidənin ucaldılması ideyasının təşəbbüsünü kim və nə vaxt irəli sürüb?

- Gəncəlilər həmişə Gəncənin son hökmdarı, Cavad Xan Ziyadoğlunun (1748-1804) xatirəsini və irsini hörmətlə anıblar. Bakıya 2012-ci ilə qədər də abidə haqqında təkliflər daxil olub, 2012-ci ildə isə Azərbaycanın nüfuzlu ziyalılarından - yazıçılar Anar, Çingiz Abdullayev və başqalarından ibarət təşəbbüs qrupu yaradıldı, onlar prezidentə rəsmi xahiş ünvanladılar. Müraciətimiz təqdirlə qarşılandı. Ölkə prezidenti Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə, habelə Gəncə İcra Hakimiyyətinə göstəriş verdi. Nazirlik müsabiqə keçirdi və heykəltəraşlardan və memarlardan ibarət qrup təyin etdi. Heykəltəraşlar Cavid Əliyev, Emin Quliyev, memarlar Faiq Yüzbaşov və İsgəndər Ələkbərovun eskiz layihəsi üzrə heykəl ucaltmaq qərara alındı. Zəruri sənədlər Gəncə İcra Hakimiyyətinə göndərildi.

Üç il keçdi, bu müddət ərzində abidənin rus qoşunlarının şəhərə daxil olduğu yerin - Gəncənin Qərb qapılarının yaxınlığında quraşdırılacağı bildirildi. Orada bəzi abadlıq işləri aparıldı. Amma abidə quraşdırılmadı. 2015-ci ilin yanvarında gəncəlilər və Fond məsələni yenidən qaldırdılar, sosial şəbəkədə təşəbbüs qrupu yaratdılar, bu qrupa 15 min nəfər üzv oldu. Mətbuatda bir neçə məqalə dərc olundu. Şəhər hakimiyyətindən bizə bildirdilər ki, sənədləri gecikdirən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi təqsirlidir. Nazirlikdən sorğumuza belə bir cavab alındı: bütün sənədlər vaxtlı-vaxtında Gəncə İcra Hakimiyyətinə göndərilib, nazirlik işləri ləngitmir. Bundan sonra şəhər İcra Hakimiyyətindən ictimai kampaniyamızı dayandırmaq xahişi daxil oldu, abidənin quraşdırılması işlərinə tezliklə başlamaq vəd olundu. Biz razılaşdıq, amma, gördüyünüz kimi, abidə hələ də yoxdur.

Yerli hakimiyyətə müraciətlər nəticəsiz qalır. Onlar hər dəfə abidənin quraşdırılması işlərinin tezliklə başlayacağına inandırırlar, amma bundan o tərəfə keçmir.

- Gəncə İcra Hakimiyyətinin Cavad Xanın abidəsinin quraşdırılması işlərini həyata keçirmək istəməməsi ilə bağlı hansı versiyalar var?

- Bir versiya şəhər büdcəsində vəsait çatışmazlığıdır. Amma gəncədə abadlığa milyonlarla manat xərclənir, Bakıdan büdcəyə çoxmilyonluq maliyyə yardımı daxil olur. Ölkədə və şəhərdə pul var, bircə Cavad Xanın adının əbədiləşdirilməsinə yoxdur.

Biz mərkəzi hakimiyyətin Azərbaycanda ikinci milli lider ortaya çıxmasın deyə Cavad Xanı ucaltmaq istəməməsi haqqında şaiyələri dəstəkləmirik. Bu şaiyələri rəsmi Bakının təcrübi əməlləri təsdiq etmir, axı məhz ölkə prezidenti Cavad Xanın abidəsinin ucaldılmasına icazə verib.

Siyasi, Rusiya ilə münasibətləri korlamaq istəməmə versiyası, bizcə, həqiqətə daha yaxındır. Cavad Xan Rusiya ilə mübarizə aparıb və oğlu ilə birlikdə döyüşdə həlak olub. Azərbaycan hökuməti sıralarında Kremlin sifarişlərini yerinə yetirən Rusiyanın "beşinci kolonu" var.

- İnişil qonşu Ermənistanda, Yerevanın mərkəzində Hitlerin tərəfində döyüşən faşist generalı Qaregin Njdeyə abidə ucaltdılar, həm də heykəlin açılışında prezident S.Sarkisyan da iştirak etdi. Moskva susdu, ermənilərin şilləsini qəbul etdi. Belə çıxır ki, Azərbaycanda Moskvanı ermənilərdən daha çox düşünürlər.

Bəlkə, Cavad Xanın abidəsi üçün ayrılan əraziyə yerli çoxmərtəbəli yaşayış binası inşaatçıları "göz dikiblər"?

- Gəncədə bir deyil, çox sayda abidə üçün yer var. Qərb qapıları ətrafında ərazi tamamilə mənimsənməyib, orada park salınıb, bəzi işlər həyata keçirilib. Həm də abidənin quraşdırılacağı yer dəqiq göstərilməyib. Biz RF hərbi arxivində tarixi xəritələrə baxdıq, onlarda Cavad Xanın sonralar dağıdılmış sarayının yeri dəqiq göstərilib. Saray sovet illərində Nizami kinoteatrının tikildiyi yerin yanında idi. Abidə məhz onun evinin olduğu yerdə quraşdırılmalıdır. Bu, tarixi cəhətdən məntiqli olardı.

Bütün gəncəlilər səbrsizliklə Cavad Xanın abidəsinin ucaldılmasını gözləyirlər. Layihə var, heykəlin eskizi var, ölkədə kifayət qədər maliyyə vəsaiti var. Amma Gəncə rəhbərliyi işə başlamır, prezidentin fərmanını yerinə yetirmir. Cavad Xanın abidəsinə münasibət niyə belədir? Heç kim dəqiq bilmir.

Cavad Xan 1786-cı ildən 1804-cü ilə qədər hakimiyyətdə olub. 18-ci əsrin sonlarında Rusiya Qafqaza daxil olub. Digər Azərbaycan xanları kimi, Cavad Xan da xanlığın müstəqilliyini qoruyub saxlamağa çalışıb. O, gürcü çarı İrakli ilə döyüşüb, fars şahı Ağa Məhhəmməd Şah Qacarın qəzəbindən uzaq olmaq üçün diplomatik addımlar atıb, qonşu xanlarla fikir ayrılıqlarına son qoymağa, anti-Rusiya koalisiyası yaratmağa və Dağıstan əmirlərini bu ittifaqa cəlb etməyə çalışıb.

1796-cı ildə general Valerian Zubovun başçılığı ilə rus qoşunlarının Qafqaza birinci hücumu başladı. Müqavilələr bağlandı, xanlar öz səlahiyyətlərinin bir hissəsini rus canişinlərinə verirdilər, əvəzində öz hakimiyyətlərini qoruyub saxlayırdılar. İmperatriça II Yekaterinanın ölümü ilə onun varisi I Pavelin əmri ilə rus qoşunları Qafqazı tərk etdilər.

Üç il sonra rusların Qafqaza ikinci hücumu başlayır. Qafqazda rus qoşunlarına başçılıq edən gürcü əsilli general Pavel Tsitsianov (Tsitsişvili) Tbilisidən Cavad Xana məktub yazır, onun fəaliyyəti haqqında hesabat istəyir, sadiqlik və əminlik əlaməti olaraq oğullarından birini Tbilisiyə göndərməyi tələb edir. Cavad Xan rus canişininin tələbini yerinə yetirməkdən imtina edir, qalanı möhkəmləndirir, müdafiə hazırlıqlarına başlayır.

1803-cü ilin payızında ruslar Tbilisidən Gəncəyə hücuma başlayırlar. Şəhər yaxınlığında duran Tsitsianov Cavad Xana məktub yazır, ultimatum şəklində Gəncəni təslim etməyi tələb edir. Cavad Xan cavab verir ki, təslim olmaq fikrində deyil və Gəncəni sonuna qədər müdafiə edəcək. Tsitsianovun və Cavad Xanın qoşunları Gəncə yaxınlığında Quru Qobu adlı yerdə qarşılaşırlar. Düşmən həm döyüş sursatına görə, həm sayca dəfələrlə üstün idi. Gəncəlilər böyük itkilərlə geri çəkilirlər, qala qapılarını bağlayırlar. Ruslar Gəncə qalasını mühasirəyə alırlar.

Tsitsianov Cavad Xana bir-birinin ardınca ultimatumlar göndərir və qalanı təslim etməyi tələb edir. Xan hər dəfə ona birmənalı cavab verir: "Gəncəyə ancaq mənim cəsədimin üzərindən keçərsən". Tsitsianov mühasirəyə son qoymağa və Gəncəni güclə almağa qərara verir. 1804-cü il yanvarın 3-də rusların qalaya kütləvi hücumu başlayır. Tsitsianovun qoşunları Gəncənin əsas qalalarını ələ keçirir. Cavad Xan döyüşü qala divarları arxasında davam etdirir. Qeyri-bərabər döyüş uzun sürmür. Yanvarın 3-dən 4-nə keçən gecə təxminən səhər saat 4-də Cavad Xan və oğlu Hüseynqulu döyüş meydanında qəhrəmancasına həlak olur. Gəncə Xanlığı Azərbaycanda Rusiyaya tabe olmaqdan imtina edən yeganə xanlıq idi.

Cavad Xan Gəncədə Cümə Məscidində dəfn olunub. 1962-ci ildə bu məscid yaxınlığındakı meydanın yenidən qurulması bəhanəsi ilə onun qəbrini dağıdıblar, amma vətənpərvərlər Cavad Xanın cənazəsini qoruyub saxlamağa müvəffəq olublar. Heydər Əliyev Fondu Cümə Məscidinin həyətində Cavad Xanın Məqbərəsini ucaldıb. Gəncədə və Bakıda onun adını daşıyan küçələr var. Azərbaycanda Cavad Xan haqqında bədii film çəkilib.

"Cavad Xan" Fondu gəncəlilər tərəfindən rusların hücumuna tabe olmaqdan imtina edən yeganə Azərbaycan xanının xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədi ilə yaradılıb.