Reallığı inkar etməklə ondan qaçmaq olmur

- Ərəstun bəy, son vaxtlar iqtidar nümayəndələri, hakim partiyadan olan deputatlar maraqlı açıqlamalar verirlər. Məsələn, Siyavuş Novruzov keçmiş nazirləri ittiham edir. Nazirləri var-dövlət yığmaqda və xaricdəki mühacirləri maliyyələşdirməkdə və mövqesizlikdə ittiham edir. Daha bir YAP üzvü, deputat Eldar İbrahimov isə hakimiyyətə tərəf keçib vəzifə və mandat alan şəxsləri düşmən adlandırıb. Bu açıqlamalar nədən xəbər verir?

- Əvvəla, onu qeyd edim ki, bütün bu açıqlamaların xeyli hissəsi həqiqəti əks etdirir. Məsələn, Siyavuş Novruzov tamamilə haqlı qeyd edir ki, YAP hakimiyyətinin nazirləri olmuş şəxslər ölkəni, xalqı talayıb, milyardlar toplayıblar və eyni zamanda da hər biri bütün sülaləsini həmin talanmış sərvətin hesabına təmin edib. Bu, uzun illərdir cəmiyyətdə YAP hakimiyyəti haqda mövcud olan ictimai rəyin artıq hakim partiya rəhbərlərindən birinin dilindən təsdiqidir. Eldar İbrahimov isə "əcinnə ovu"na çıxmaqla göstərir ki, hakimiyyətin daxilində dərin, aradan qaldırılması artıq mümkün olmayan çatlar əmələ gəlib və belə bir bəyanatın da arxasında bir neçə səbəb dayanır. Birinci və əsas səbəb dediyim kimi, hakimiyyətin daxilindəki parçalanma nəticəsində nəzarətdən çıxmış qruplar arasında savaşın şiddətlənməsidir. Azərbaycanda sistem böhranı özünün son mərhələsinə qədəm qoyur, həmin mərhələnin də əsas əlaməti adətən hakimiyyətin daxilində parçalanmanın baş verməsi və parçalanmış qruplar arasında antoqonist ziddiyyətlərin üzə çıxmasıdır. Əslində həmin ziddiyyətlər daim mövcud olub, amma əvvəllər vahid idarəetmə mərkəzi güclü olduğundan onların üzə çıxmasına imkan verilməyib. Buradan da o qənaətə gələ bilərik ki, deməli, hakimiyyətdə vahid idarəetmə mərkəzi artıq yoxdur. Digər səbəb qarşıdan gələn parlament seçkiləri ola bilər. Belə bir həssas məqamda mandatı itirmək təhlükəsi 5-10 nəfər istisna olmaqla deputatların mütləq əksəriyyəti üçün hər zaman realdır və deməli, indi hansısa kəskin, qalmaqallı bəyanatlarla həm gündəmə gəlmək, həm də təhdid mesajları vermək lazımdır ki, gələn seçkilərdə mandatsız qalmayasan. Digər tərəfdən, görünür, Eldar İbrahimov bugünkü reallığı nəzərə alan və uzun müddət mənsub olduğu qrupları tərk edib digərlərinə sığınan həmkarlarını nəzərdə tutur. Amma üçüncü bir səbəb də ola bilər ki, bu diskussiyaları ölkənin bütün sahələrdəki acınacaqlı durumundan diqqəti yayındırmaq üçün hakimiyyət özü ortaya atır. Düzdür, bu səbəb mənə çox da inandırıcı görünmür, amma onu da tam istisna etməyin tərəfdarı deyiləm.

- Eldar İbrahimova prezidentin köməkçisi Əli Həsənov və baş nazirin müavini Əli Əhmədov dərhal reaksiya verdilər. Yayılmış fikirlərin YAP-ın və İlham Əliyev iqtidarının mövqeyini əks etdirmədiyini dedilər. Sizcə, bu açıqlamalar və verilən reaksiyalardan belə nəticəyə gəlmək olarmı ki, hakim partiya, ümumiyyətlə, hakimiyyət daxilində kəskin fikir ayrılıqları var?

- Görünür, onun söylədikləri YAP və Prezident Administrasiyası rəhbərliyinin mövqeyini əks etdirmədiyi üçün də hər iki qurumun təmsilçisi buna reaksiya verdi. Həm hakim partiyada, həm də hakimiyyətdə kəskin fikir ayrılığı deyil, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, dərin parçalanma var və həmin parçalanma gün-gündən dərinləşməkdədir. Görünən həm də budur ki, heç zaman heç bir məsələyə dair strateji planları olmayan hakimiyyət bugünkü böhrana da hazır deyilmiş, halbuki, bu gün baş verənlərə illər əvvəl mediada, ekspert təhlillərində müntəzəm diqqət çəkilirdi, onların qaçılmaz olacağı deyilirdi. Böhranlı durumlar xüsusi texnologiyalar və menecment tələb edir, əks halda böhrandan çıxmaq üçün atılan istənilən impulsiv addım onu yalnız bir qədər də dərinləşdirir. Bu gün görünən də məhz budur. İkinci bir məqama da diqqətinizi çəkmək istərdim: hakimiyyətdaxili qruplar arasında rəqabət və mübarizə kəskinləşəndə adətən bir-birinin iqtisadi mövqelərinə və nəzarət etdiyi sahələrə də müdaxilələr güclənir ki, bu da son nəticədə əhalinin onsuz da çətin olan sosial durumunu bir qədər də ağırlaşdırır. Təəssüf ki, bu gün görünən həm də budur ki, daxili savaşlar o həddə çatıb ki, onun iştirakçıları ölkədə milyonlarla insanın yaşadığını, onların ehtiyacları və hətta adicə yaşamaq hüququnu belə sanki unudublar. Xalqın isə belə bir xüsusiyyəti var: o, unudulanda özünün varlığını xatırladır və onda artıq gec olur.

- Maraqlısı budur ki, son vaxtlar parlamentdə təmsil olunan və özünü müxalifət adlandıran başqa partiyaların sədrləri də maraqlı açıqlamalarla çıxış edirlər. Məsələn, Qüdrət Həsənquliyev deyir ki, iqtidarda özünütəmizləmə işinə başlanılmasının zamanı çatıb. Sərdar Cəlaloğlu isə deyir ki, heç vəzifədə olan nazirlər də iqtidarı müdafiə etmir, bir-birlərindən kompromat ötürürlər. Ümumiyyətlə, yuxarıda adları çəkilən, eləcə də indi sadaladığımız şəxsləri bu açıqlamaları aydın tərzdə verməyə vadar edən nədir?

- Qüdrət Həsənquliyev buna oxşar və bəzən daha radikal fikirləri daim səsləndirib, yəni, bu, ilk dəfə deyil. Buna əslində mövcud vəziyyətdən çıxmaq üçün hakimiyyətə təklif olunan resept kimi də baxmaq olar, amma bu, təxminən həkimin aqoniyada olan xəstəyə aspirin resepti yazmasına oxşayır. Məncə, indiki vəziyyətdə kimlərinsə "vurulması" hakimiyyəti nəinki bütövləşdirə bilməyəcək, əksinə, bir qədər də parçalayacaq. Dediyim kimi, belə durumlarda yalnız xüsusi böhran texnologiyalarının sistemli tətbiqi müsbət və ya ən azı sabitləşdirici effekt verə bilər ki, Azərbaycanda da onları öyrənən, araşdıran və tətbiq edə biləcək bütün dövlət və qeyri-hökumət institutları sıradan çıxarılıb. Qaldı qeyd etdiyiniz açıqlamaların səbəblərinə, məncə, bunlar daha çox pərdənin arxasında gedən savaşın üzə çıxan qarşılıqlı sistemsiz ittihamlarına oxşayır, hərçənd ki, dediyim kimi, bir çoxunda yetərincə həqiqət var.

- Ümumiyyətlə, belə bir fikir var ki, yaxın vaxtlarda Azərbaycanda siyasi cameədə maraqlı proseslər baş verəcək. Hətta son günlər siyasətdən getmiş şəxslərin yenidən siyasətdə görünməsi ilə bağlı fikirlər də dolaşır. Məsələn, yaxın vaxtlarda Etibar Məmmədovun yenidən siyasətə qayıdacağı ilə bağlı açıqlamalar var. Sizcə, yaxın vaxtlarda siyasi cameədə nələr ola bilər? Bu canlanma nəyə görədir?

- Sizin maraqlı adlandırdığınız, mən isə deyərdim ki, hətta təhlükəli proseslər artıq başlayıb və təbii ki, siyasi sferada belə canlanma hər kəsi bu proseslərdən siyasi divident əldə etməyə həvəsləndirir. Əlbəttə, bu heç də o demək deyil ki, kiminsə buna haqqı yoxdur və ya başqalarından daha azdır. Amma ən bədbin məqam budur ki, Azərbaycanın bugünkü siyasi mənzərəsi həm keyfiyyət, həm də iştirakçılar baxımından 25-30 il əvvəlkindən çox da fərqlənmir. Düzdür, bu illər ərzində siyasətə yeni simalar da gəlib, amma hazırda hansısa siyasi partiyanın, hərəkatın və ya liderin ortaya fərqli bir model qoyaraq xalqı arxası ilə apara biləcəyi hələ görünmür. Söhbət müxalifətdən və ya iqtidardan deyil, ümumiyyətlə, bütün siyasi spektrdən gedir. Bunun da həm obyektiv, həm də subyektiv səbəbləri var. Ümumiləşdirərək demək istərdim ki, fikrimcə, Azərbaycanın siyasi sistemi dərin böhran içindədir, bu isə artıq maraqlı yox, olduqca riskli tendensiyadır. Unutmayaq ki, problem təkcə ictimai-siyasi böhranla məhududlaşmır, ölkədə iqtisadi resessiya və əhalinin sürətlə yoxsullaşması davam edir, sosial təbəqələşmə ifrat həddə çatıb, haqsızlıq və qanunsuzluq adi hala çevrilib, dövlət və hakimiyyət institutlarının fəaliyyəti tam iflic olmağa yaxınlaşır, bütün bunlar da populistlər üçün geniş imkanlar yaradır. Populizm (istər sağ, istərsə də sol) bugünkü dünyanın bir çox ölkələrində siyasi trendə çevrilib. Deməli, Azərbaycanın bundan sığortalanacağına da heç kim təminat verə bilməz. İndi ən zəruri məsələ fikrimcə, ölkədə geniş formatda dialoqa başlamaqdır. Yalnız qarşılıqlı anlaşma, etimad yaratma və ölkəni böhrandan çıxarmağa yönələn siyasi iradə bu mərhələdən az itkilərlə çıxmağa yardım edə bilər. Amma təəssüf ki, siyasi qütbləşmə, özü də gördüyümüz kimi, təkcə iqtidar-müxalifət münasibətlərində deyil, həm də hər iki düşərgənin daxilində o qədər dərinə gedib ki, dialoqa başlamağın özü belə mümkünsüz görünür. Bu gün ilk növbədə qanunun aliliyini bərpa etməyə kəskin ehtiyac var və bu məsələdə iqtidarın imkanları təbii səbəblərdən müxalifətin imkanlarından daha genişdir. Amma bu, baş verəcəkmi? Mən bu suala nikbin cavab vermək üçün heç bir əsas görmürəm, çünki görünən daha çox repressiv aparatın gücləndirilməsidir. Deməli, nə qısa, nə də uzun vadəli baxdıqda ürəkaçan mənzərə görünmür.

- Maraqlı tendensiyalardan biri də budur ki, son vaxtlar iqtidar nümayəndələri sosial şəbəkələrdə aktivlik nümayiş etdirirlər. Və bəziləri konkret Əli Kərimlini, bəziləri isə xaricdəki müxalifəti hədəfə alıblar. Yəni, görünən odur ki, sosial şəbəkələrdə də bir siyasi hərəkət var. Sizcə, iqtidar nümayəndələrini sosial şəbəkələrə gətirən hansı səbəblərdir?

- Səbəblər çoxdur. İlk növbədə, uzun illər sosial medianın rolunu və önəmini dəyərləndirə bilməyən və ya bunu qəbul etmək istəməyən iqtidar yəqin indi itirilmiş imkanları geri qaytarmağa çalışır. Bundan başqa anlayırlar ki, xalqla iqtidar arasındakı qırılmış əlaqələrin bərpasına ehtiyac var. Başqa bir tərəfdən də görünür, hakimiyyətdaxili qruplar öz mübarizəsində sosial medianın imkanlarından da yararlanmağa çalışır. Amma dediyim kimi, iqtidar-xalq əlaqələrini hətta sosial media vasitəsilə bərpa etmək real görünmür. İqtidarla xalqın mütləq əksəriyyəti əksər parametrlər üzrə bir-birinə əks düşərgədədir və burada sosial media vasitəsilə iş aparmaq görülməli olan işlərin çox cüzi bir hissəsidir. Digər tərəfdən də sosial mediada fəallıq müəyyən təcrübə və ən başlıcası da ifadə və söz azadlığından düzgün yararlana bilmək tələb edir. Bunların isə heç biri yoxdur, çünki uzun illər ərzində iqtidar nümayəndələri üçün sərbəst fikir ifadə etmək faktiki tabu olub, ona görə də bəzən auditoriya qarşısında danışdıqları tam əks reaksiya doğurur. Bunun üçün uzağa getmək lazım deyil, elə iqtidar deputatlarının zaman-zaman səsləndirdiyi fikir və dəyərləndirmələrin cəmiyyətdə doğurduğu kəskin reaksiyaları xatırlamaq yetər. Düşünmürəm ki, sosial şəbəkələrdə görəcəyimiz mənzərə bundan fərqli olacaq.

- Və sonda. Sizcə, yaxın vaxtlarda Azərbaycanda hansı proseslər baş verə və nə ilə nəticələnə bilər?

- Ən qısa sualınızın cavabı ən həcmlisi və ən çətinidir. Əvvəla, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, çox çevik və rasional addımlar atılmazsa, siyasi və mümkündür ki, həm də sosial-iqtisadi böhran qaçılmaz olsun. Bunun fəsadlarını isə bu gün heç nəzəri baxımdan hesablamaq və proqnozlaşdırmaq da mümkün deyil. Amma yenə də ümid edək ki, bundan qaçmaq mümkün olacaq, hərçənd ki, şəxsən mən özüm bu mənada optimist deyiləm. Çünki məsələ təkcə ölkənin daxilində baş verənlərlə məhdudlaşmır. Qlobal siyasətin mənzərəsi bu gün cəmi 5 il əvvəlkindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Bu gün qlobal müstəvidə əsas çarpışma nəqliyyat dəhlizlərinə, kommunikasiyalara, dəniz və quru yollarına nəzarət uğrunda gedir. Bölgəyə maraq göstərən ənənəvi geosiyasi oyunçulara Çin də əlavə olunub, Türkiyənin və İranın da ambisiyaları 5-10 il əvvəlki səviyyədə deyil, Rusiya da öz növbəsində postsovet ölkələrə yönələn siyasətində, bu ölkələrə müdaxilələrdə son dərəcə fəallaşıb. Maraqların əksər hallarda bir-birinə diametral zidd olduğunu və Azərbaycanın iki mühüm nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizinin (Şimal-Cənub və Şərq-Qərb) keçdiyi məkan olduğunu nəzərə alanda, hansısa ehtimallar irəli sürmək belə xeyli çətin olur. Amma bütün bunlara da baxmayaraq, tam əminliklə deyə bilərəm ki, milli maraqlara xidmət edən ardıcıl rasional siyasət yaxınlaşmaqda olan təlatümlərdən qaçmağa kömək edə bilər. Amma bunun üçün ilk növbədə bu təhlükəni görmək və etiraf eləmək lazımdır. Reallığı inkar etməklə ondan qaçmaq olmur.