Seçki təşviqatı üçün şərait ayrı-seçkilikdir

***

-Xalid bəy, Azərbaycanda namizədlərin İctimai televiziyada təbliğat-təşviqat kampaniyası aparmaq üçün reklam qiymətləri açıqlandı. Sizcə, bu qiymətlər Azərbaycanın reklam bazarı üçün adekvatdırmı? Namizədlər üçün əlçatandırmı?

-Bu suala daha aydın cavab vermək üçün ölkədəki ümumi reklam bazarının tutumu, qiymətlər və başqa siqmentləri araşdırmaq lazımdır. Rəsmi bilgilərə söykənsək Azərbaycanda ümumi reklam bazarının həcmi 7 mln.747,2 min. manat civarındadır. Dövlət Statistika Komitəsinin açıqladığı ən son bilgilər 2018-ci ilə ayıydır. Əvvəlki illərdə daha az olub. Açıqlanmış siyasi reklam qiymətlərinə istinad etdiyimiz rəsmi bilgilərin işığında baxsaq, düşünə bilmirəm ki, kimsə onu əlçatan, azərbaycanlıların cibinə uyğun hesab etsin. 

Bundan əlavə, məsələyə həm də ölkənin ümumi media reklam bazarının dəyərinin işığında yanaşmaqda fayda var. Məsələn, 2018-ci ildə Azərbaycanda bütün mediaların – çap, yayım, İnternet mediasının reklam bazarının ümumi dəyəri cəmi 7 milyon yarım manat olub. Həmin ildə televiziyaların reklamdan əldə etdiyi gəlirlər isə 6 milyon manatdan bir qədər çox olub. 2017-ci ildə bu göstəricilər daha az olub. Həmin il ölkə mediasının ümumi reklam büdcəsi 4,6 milyon, ayrılıqda televiziyalarınkı isə təxminən 3 milyon manat təşkil edib. Açıqlanmış qiymətlər bu bilgilərin fonunda, ümumiyyətlə, ağlasığmaz görünür. Təsəvvür edin, ölkə televiziyalarının illik reklam büdcəsi 3-4 milyon manat civarındadır. Seçkiöncəsi siyasi reklamın 3-4 günlük qiyməti isə illik media reklamı büdcəsinə bərabərdir.

Ona görə də televiziyalarda təşviqat kampaniyası aparmaq üçün elan edilmiş qiymətləri məntiqli, obyektiv saymaq olmaz. Belə qiymətlər həm də Azərbaycanın üzv olduğu Avropa Şurası standartlarna uyğun görünmür. Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin 1999-cu ildə qəbul etdiyi bəyannamə var, həmin bəyannamə seçkilərdə KİV-in rolu ilə bağlıdır. Həmin bəyannamə Avropa Şurasına üzv olan ölkələrin bütün iddialılara bərabər pullu efir imkanı yaratmalı olmasını nəzərdə tutur. Azərbaycanda pullu efir qiymətlərinin yalnız geniş maddi imkanlara sahib olan hakmiyyətdəki partiyanın təmsilçilərinə uyğun olduğunu söyləmək olar.

-Belə bir fikir var ki, bu cür  qiymətlər ona görə qoyulub ki, namizədlər televiziyada çıxış etməkdən imtina etsinlər. Yəni, pullu təbliğat-təşviqatdan imtina etsinlər ki, televiziyalarda fərqli fikirlər mümkün qədər az görünsün. Siz nə düşünürsünüz? Sizcə, bu qiymətləri nəyə əsasən və nə məqsədlə təyin ediblər?

-Normal ölkələrdə reklam bazarının dəyəri ümumi daxili məhsulun 1 faizinə yaxın olur. Yəni, ölkənin ümumi daxili məhsulunun dəyəri 100 milyard manatdırsa, reklam bazarının dəyəri azı 600-700 milyon manata yaxın olmalıdır. Azərbaycanda bu sahədəki göstəricilər bəllidir, reklam gəlirləri ÜDM-in nəinki 1 faizini, cəmi  0,008%  təşkil edir! Ölkədə normal reklam bazarı mövcud olsaydı, qiymətlərə bəlkə də fərqli izah tapmaq olardı. Ancaq mövcud reklam bazarının göstəricilərinin işığında TV-lərin, daha dəqiqi ictimai yayımçının elan etdiyi bahalı qiymətlərə fərqli, tənqidi fikirlərin arzulanmamasından başqa səbəb tapmaq mümkün deyil.

Həm də ictimai yayımçının belə bahalı qiymətlərinə o qədər də təəccüblənmək lazım deyil. Əvvəllər də belə ediblər. İctimai yayım xidməti ilə bağlı ölkəmizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq razılaşmalar var, həmin razılaşmalar ictimai yayımın əməl etməli olduğu prinsipləri, standartları müəyyən edib. Azərbaycanda ictimai yayımçı həmin prinsiplərdən, standartlardan uzaqdır, hökumətin nəzarətində, maliyyə asılılığındadır. Hökumətin tam kontrolunda olan televiziyadan, adı ictimai yayımçı olsa belə, parlament seçkisi kimi önəmli siyasi hadisə öncəsində fərqli reklam siyasəti gözləmək ağlabatan deyil.

İctimai TV açıqlama yayıb ki, 60-dan çox dairədə namizədləri qeydə alınmış partiyalara (yəni, təkcə YAP-a) pulsuz efir vaxtı veriləcək. Digərləri isə saniyəsi 65 manatdan ödənişli efir vaxt ala bilərlər. Bu, majoritar sistemdə namizədlər arasında bərabərliyi pozur. Dairələrdən fərdi qaydada, müstəqil şəkildə namizədliyi irəli sürən şəxslərə efir verilməsə, rəqibin biri danışacaq, biri pul ödəyib danışacaq, digərləri kənarda qalacaq. Bütün namizədlərə pulsuz efir vaxtı verilməli deyilmi? Bu, ayrı-seçkilik deyilmi?

Qanunvericilik təkcə ictimai yayımçının yox, dövlət büdcəsindən maliyyələşən bütün mediaların üzərinə vəzifə qoyub ki, seçkidə iddialılara təşviqat aparmaqdan ötrü pulsuz, daha dəqiqi dövlət vəsaiti hesabına efir imkanı yaratsın. Belə bir imkanı yaratmaq yalnız ictimai yayımçının vəzifəsi deyil. Daha iri telemedia – AzTv dövlət büdcəsindən maliyyələşir. Səhmləri dövlətin əlində olan bu media hər il dövlətin büdcəsindən on milyonlarla vəsait alır. Ona görə həm də bu medianın seçkidəki iddialılara pulsuz efir ayırmaq vəzifəsi var. Təəssüf ki, bu tələbə uzun zamandır əməl edilmir, tənzimləyici qurumlar da duruma müdaxilə etmir.

Digər məsələ pulsuz efir vaxtının seçkidə iştirak edən hansı iddialılara ayrılması ilə bağlıdır. Seçki qanunvericiliyinin bu məsələni tənzimləyən müddəaları qüsurlu, ayrı-seçicidir. Bütün iddialılara belə bir imkan yaradılmalıdır. Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin 1999-cu ildə qəbul etdiyi seçkilərdə KİV-in rolu ilə bağlı bəyannamə Avropa Şurasına üzv olan ölkələrə pulsuz efir vaxtının ayrılması məsələsində nisbətən sərbəstlik verir. Ancaq qeyd edir ki, pulsuz efir vaxtının verilməsi qaydası qanunvericilikdə nəzərdə tutulubsa həmin qaydalar ədalətli olmalı, ayrı-seçici olmamalı, obyektiv və aydın meyarlar əsasında hazırlanmalıdır. Bizim təcrübədə yalnız bəlli sayda namizədləri olan siyasi qrup, təşkilatlara pulsuz efir vaxtı imkanının tanınması ədalətsiz yanaşmadır, namizədlərə münasibətdə ayrı-seçkiliyi ehtiva edir. 

-İctimai televiziyada namizədlər üçün reklam qiymətləri açıqlandıqdan sonra bir çox namizəd sosial şəbəkədə yazdı ki, Facebook-un və Youtube-un reklam xidmətlərindən istifadə etmək daha sərfəlidir. Yəni, bu qərar məqsədyönlü olsa belə, namizədlər üçün təbliğat və təşviqat imkanını tam əllərindən almır. Yəni, bu qərar məqsədyönlü olsa belə, əks effekt verməkdədir. Sizin fikrinizcə, sosial şəbəkələr artıq bütün televiziyaların funksiyalarını geri qoymaqdadırmı?

-Bu, ilk növbədə televiziyaların alternativsizliyi dövrünün çoxdan geridə qalmasının ifadəsidir. Bir çox ölkələrdə seçki prosesləri zamanı İnternet mediasından daha effektiv istifadə edilməsi təcrübələri var. ABŞ-dan tutmuş Ermənistana qədər, seçimlərdə sosial şəbəkələr üzərindən aparılan təşviqatın haradasa həlledici önəm daşımış olması gerçəyi var. Ona görə, bizdə də iddialıların İnternet mediasına yönəlməsi təbiidir.

Ancaq İnternet mediası yayım mediasının önəminin üzərindən xətt çəkmir. Yayım mediasının, teleradionun da öz önəmli yeri var. Bu vasitə Azərbaycan kimi ölkələrdə effektivlik baxımından məncə, İnternet mediasını qabaqlayır. Xüsusilə, regionlar üçün teleradio mediası daha təsirlidir.

-Media və televiziyaların əksəriyyəti bu təbliğat və təşviqat kampaniyasında iştirak etməkdən imtina etdilər. Hətta özəl medialar belə. Sizcə, niyə media orqanları bü fürsətdən, pul qazanmaqdan imtina etsinlər ki?

-Seçki kimi vacib siyasi hadisələr, medianın bu hadisələrə yanaşması, bu hadisələr zamanı hansı siyasət yürütməsi ölkədə media azadlığını dəyərləndirmək üçün də çox təsirli vasitədir. Normalda müstəqil biznes subyekti olaraq, medialar seçki marafonuna həvəslə qoşulmalı, hər kəs üçün əlçatan imkanlar təqdim etməli idilər. Bu, mediaya həm mənfəət gətirə, həm də daha doğru, obyektiv, qərəzsiz xəbərləməklə geniş auditoriya qazandıra bilərdi. Ancaq hazırda bunun tamamilə əksi yaşanır, hökumətin hər zaman həvəslə dəstək verdiyi medialar səssiz qalmağa, görünməzə çəkilməyə üstünlük verirlər. Seçkidə iddialıların təşviqat zamanı əlləri çatacaq yeganə vasitə İnternet mediasıdır. Bu, media azadlığı üçün barometrdir. Bu, Azərbaycanda çox ciddi media azadlığı probleminin olmasının göstəricisidir. Bu, Azərbaycanda İnternet mediası istisna olmaqla, bütün medianın – təsisçiləri özəl şəxslər olsa da çap, yayım mediasının real sahibinin hökumətin özünün olmasının aydın ifadəsidir. Azad media reklam gəlirləri ilə yaşayır, ayaqda qalır, media azaddırsa, reklam gəlirlərindən başqa nəyə görə imtina etsin ki?...

-Bəzi media orqanları təbliğat kampaniyası rəsmən başlamamışdan öncə kimlərinsə təbliğatı ilə məşğuldurlar. Niyə bunlar tənzimlənmir?

-Bu, həm media azadlığı məsələsindən, həm də qanunverciliyin effektiv işləyişindən, seçki proseslərində tərəfsiz davranmalı olan qurumlardan qaynaqlanan problemlərdəndir. Azad, peşəkar media bütün iddialılara bərabər yanaşmalıdır. Azərbaycanda media hökumətin, ona bağlı insanların nəzarətində olduğundan davamlı olaraq hökumətdəkiləri, hökumətə yaxın şəxsləri təşviq edir. Qanunvericilik belə hallara məhdudyyət gətirir, seçki təşviqatı qaydaları müəyyən edilib. Ancaq qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilmir. Çünki qanunvericiliyə riayət olunmasını tənzimləməli olan qurumlar da hökumətin nəzarətindədir və tənzimləməyə lüzum görmürlər. Bu aspektə aid məsələləri tənzimləyən qanunlar həm də İnternet mediasını ehtiva edir. Ancaq dediyim kimi, həmin qanunlar işləmir, nəticədə ortaya düzənsiz bir durum çıxır.

-Əslində, normal təbliğat- təşviqat kampaniyaları aparmaq üçün media özünü necə aparmalı idi? Həm pullu, həm pulsuz təbliğatı nəzərdə tuturam. Bu proses mediada necə qurulmalı idi?

 -Hər bir seçkinin azad və ədalətli, demokratik keçməsi üçün medianın üzərinə də ciddi görəvlər düşür. Azad və ədalətli seçki bütün iddialılara öz baxışlarını, düşüncələrini seçiciyə çatdırmaq üçün bərabər imkanların yaradılmasından keçir. İndiki duruma baxanda belə bir imkanın yaradılmasını söyləmək üçün əlimizdə əsaslar yoxdur. Normalda seçki zamanı hökumət kənara çəkilməli, medianın tam sərbəst çalışması üçün əlverişli ortamın keşiyində dayanmalıdır. Media təbliğat üçün bütün iddialılara, siyasi partiyalara bərabər və ayrıseçici olmayan şərtlər təqdim etməlidir. Hökumətin nəzarətində olması səbəbindən bizim hazırkı media düzəni buna imkan vermir. Öz reklam gəlirləri ilə yox, hökumətin dəstəyi, pulu ilə var olan mediadan hökumətin sərt tənqidçisi olan ictimai-siyasi xadimlərə, partiyalara, qruplara əlçatan imkanlar yaradılmasını gözləmək ağlabatan deyil.