Əlahəzrət borc

Allah günahımızı bağışlasın, sanki Covid-19 prezident Trampın iqtisadi (xüsusilə dollar) siyasətini dəstəkləmək və hətta tamamlamaq üçün gəldi. Potus öz ölkəsinin xaricdəki şirkətlərini içəriyə çəkərək həm milli, həm

də beynəlmiləl olan valyutasını daha da dəyərləndirdi, “inkişaf etməkdə olan” bazarlar (Türkiyə də daxil olmaqla) dollara daha çox ehtiyac hiss etdilər, devalvasiyalar baş alıb getdi.

Bunun ən rəhmsiz örnəklərindən biri Ankara ilə Vaşinqton arasında 2018-ci ilin avqustunda yaşandı: apreldən başlayaraq ABŞ keşiş Brunsonun azad edilməsini tələb etdi, iyulda prezident Tramp Türkiyədəki həmkarına xatırlatdı ki, keşişi azad etdirəcəyini söz vermişdin, azad edilməsə, iqtisadiyyatınızı məhv edərəm.

Türk lirəsi avqustda 35% dəyər itirdi. Keşişin azad edilməsiylə məsələ bitmədi, bir də prezident Ərdoğanın açıqlama verməsi lazım gəldi ki,onu mən azad etdirdim. O devalvasiyanın üstünə bir də prezident Ərdoğan özünün “təkadamlıq” rejimini yerləşdirincə Türkiyə iqtisadiyyatı bu günə

qədər özünə gələ bilmədi. Növbəti 35%-lik devalvasiyanı isə Covid özüylə gətirib gəldi.

Azərbaycan virusa qarşı mübarizə tədbirlərinə 600 milyon (Türkiyə 16.5 milyard dollar) ayıranda “əgər bu qədər az miqdarı devalvasiya təhlükəsini nəzərə alaraq ayırıblarsa, düz addımdır” yazmışdıq. Çünki milli gəlirin dünyada analoqu olmayan şəkildə bölüşdürülməsini nəzərə alanda yeni bir devalvasiyanın Azərbaycan üçün qaçılmaz xaotik nəticələr yarada biləcəyini görmək heç də çətin deyil. Türkiyə isə hələ Covid-19 gələnə qədər nəinki valyuta ehtiyatlarını, hətta Mərkəzi Bankdakı “kəfən pulu”nu belə xərcləyib tükətmişdi.

Covid-19 isə ölkənin valyutaya olan ehtiyacını bir neçə qat artırdı.Valyuta tələbinə cavab olaraq FED 6 aprelə vəd etdiyi swap xəttini açmadı, açsa da istifadə edilə biləcək 2.6 milyard dolların hansı dərdə çarəsi olacaqdı?

Dövlət Departamenti və Pentaqon kredit krantının açılması üçün onsuz da ən mühüm səbəb olan S-400 məsələsini daha da kəskinləşdirdi. BVF yeni stand-by üçün müzakirələr aparıldığını açıqlasa da “BVF ilə əlaqələrini çoxdan bitirən hökumətin başçısı” kimi Ərdoğan yenidən eyni qapını döyməyi özünə ar bilir, bunun siyasi kariyerinə də mənfi təsür göstərəcəyini hesablayır. Covid 19 ilə mübarizə günləri Ərdoğan iqtidarını çox çətin dilemma qarşısında qoydu: ana müxalifət partiyasının idarəsində olan böyük şəhər bələdiyyələrinə əhaliyə yardım kampaniyası açmağa icazə versələr, o bələdiyyələrin də ana müxalifət partiyasının reytinqinin yüksələcəyinə ümid etmişdilər. İcazə verməyib nəticədə gördülər ki, o bələdiyyələrin hər birinin reytinqi ən az 5 bal yüksəlib. Bunu görən kimi iqtidarın dollar axtarışları da öz sürətini artırdı. Ancaq hansı yolla?

Məlum oldu ki, Mərkəzi Bank gizli şəkildə banknotlar çap edib daxili bazardan dollar toplamağa çalışır. Bu vəziyyət isə Mərkəzi Bank nə qədər aşağı göstərsə də iqtidasiyyatın ən klassik qaydasına uyğun olaraq bazardakı inflyasiyaçı təzyiqi gücləndirir.

Əslində bu vəziyyət üçün tətbiq edilməsi gərəkli olan ən sadə üsul faizlərin yüksəldilərək əllərindəki milli pul vahidinə xarici valyuta ilə dəyər qatmaq istəyən vətəndaşları yüksək faizə yönləndirmək və xarici valyutadan “soyutmaq” olmalıdır.

Ancaq prezident Ərdoğan klassik qaydanı həyata keçirməyə də Mərkəzi Banka icazə vermir. Çünki cənab Ərdoğanın iqtisadiyyat nəzəriyyəsində “yüksək inflyasiyanın səbəbi yüksək faizlərdir”. Mərkəzi Bankın son 15 ayda faizləri 16 bal aşağı salmasının səbəbi prezidentin bu təlqini və hətta tələbidir.

Ona görə yaranmış vəziyyətdə hamının beynini qurdalayan yeganə sual qalır: Türkiyə təcili ehtiyacı olan təxminən 50 milyard dolları haradan və hansı vasitələrdən istifadə edərək tapacaq?

Covid-19 həqiqətən dünyanı dəyişdirir: 10 il qabaq dünya bazarına göydən yağış kimi yağan dolları indi Türkiyə kimi ölkələr gündüz də çıraqla axtarır. Bunun səbəbi təkcə virus və ya Donald Trampın dolarla dəyər qatması olsaydı, dərd yarı idi. Bunun ən əsas səbəbi sistemin tək adama indekslənməsi və bunun nəticəsində Mərkəzi Bankın öz müstəqilliyini tamamilə itirməsidir.

Təbii ki, 30 illiyə doğru gedən karyeri ilə FED-in 19 illik keçmiş prezidenti Alain Greenspanin rekordunu torpağa gömən bizim MB-nin kəndxudası Elman Rüstəmovu nəzərdə tutmuram…

Mayis Əlizadə