Azərbaycanda əyatullah olacaqmı?

Son günlər Bakının Nardaran kəndində baş verən hadisələr diqqəti yenidən Azərbaycan şiələrinə yönəltdi. Bəzi mənbələrin verdiyi məlumatlara görə ölkə müsəlmanlarının 70-80%-ni təşkil edən şiələrin etiqadında mütamadi olaraq problemlər çıxır. Hər dəfə belə problemlər meydana gəldikdə opponentlər bunların yaranmasında xarici qüvvələrin, ilk növbədə İranın bəzi dairələrin əli olduğunu iddia edirlər. Bu iddiaların müəyyən qədər əsası olsa da, məncə problemin yaranma səbəbini şiəliyin mahiyyətində, daha doğrusu ondakı ruhani iyerarxiyasında axtarmaq lazımdır. Məlumdur ki, şiələr uzun əsrlər boyu siyasi hakimiyyətdən kənarda qalmışlar və onların tərəfdarları uzun müddət sünnilərin hakimiyyətinin bir növ əsarəti altında olmuşlar. Şiə icmasını sünni assimiliyasından qorumaq və islamın bu istiqamətinin tərəfdarlarının dini etiqadının davam etdirilməsi və şiə icmaların dini etiqadlarını təmin etmək ücün müstəqil bir təsisatın yaranmasını zəruri edirdi. Bu, əyatullah sistemi idi.

Ayətullah - İslam aləmində ən yüksək dini rütbələrdən biridir. İslam elmlərinin incəliklərinə bələd olan dini alimlərə "ayətullah" deyilir. Lüğəti mə"nası "Allahın yer üzərində nişanəsi" deməkdir. 

Bu sistemi yaxşı anlamaq üçün şiəlikdə mövcud olan dini rütbələri nəzərdən keçirək. Şiələrin yayıldığı müsəlman ölkələrində əsas dini rütbələr aşağıdakılardır:

1. “Məərci ət-təqlid” (təqlid olunmağa layiq). Bu, şiə müctəhidləri arasında ən ali dini rütbədir.
2. “Ayətullah-əl-üzma” (böyük Ayətullah). Bu titul islam hüququnda və üsulunda yüksək zirvələrə çatmış əyatullahlara verilir.
3.  “Ayətullah”. Bu dini rütbə digər müctəhidlərin içərisindən daha böyük nüfuza malik olan müctəhidə verilir.
4. "Höccətül-İslam vəl-müslimin" (islamın dəlili,sübutu).  Bu titul tanınmış müctəhidlərə verilir.
5. “Müctəhid” (səy göstərən, müstəqil dini fikir yürütmək hüququ olan). Bu ad Allahın hökmlərini anlamaqda ictihad dərəcəsinə yetişən, yə`ni Kitab (Qur`an) və sünnətdən İslami hökmləri çıxarmağa elmi gücü olan şəxsə verilir.  İctihad edən şəxs, yəni müctəhid ərəb dilinin bütün incəliklərini, Qurani-kərimi, onun təfsirini, ayələrin nazil olma səbəblərini, hədisləri, hədislərə aid olan elmləri, fiqh və üsuli-fiqhi, kəlamı, məntiqi mükəmməl bilməli, eləcə də astronomiya, coğrafiya, tibb, psixologiya və sairə dünyəvi elmlər barədə kifayət qədər məlumat sahibi olmalıdır. Bundan başqa o, yaşadığı dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini düzgün qiymətləndirməyi bacarmalı, müsəlmanların mənafeyini qorumağın müasir yollarını bilməlidir. Bütün bu keyfiyyətlər uzun illər boyu gərgin təhsildən sonra qazanılır.
6. “Şeyxülislam”.   
7. “Axund”. Bu İslam aləmində ali dini rütbə. Lüğəti baxımdan bu sözün "oxumuş (təhsilli) adam" mə"nasını ifadə edən "ağaye-xundə" sözündən qaynaqlandığı ehtımal olunur.
8. “Molla”. Molla şiəlikdə ən aşağı dini rütbə sayılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi aralıq dini adlar və titullar da mövcuddur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iyerarxiyada müctəhid və ondan yuxarıda duranlar (Məərci ət-təqlid, Ayətulla əl-üzma, Ayətulla və Höccətül-İslam vəl-müslimin) ən ali dini ruhanilər hesab  olunur və dindarlar arasında böyük nüfuza malik olurlar. Bu nüfuz təkcə onların ictihad dərəcəsinə çatmaları ilə deyil, həm də şəxsi keyfiyyətləri ilə müəyyən olunurdu.  Belə titulların verilməsi müəyyən prosedurlar ilə bağlı idi. Adətən hər hansı bir din aliminə müctəhid adı rütbəcə ondan daha yüksəkdə duran bir neşə ayətullahın qərarı ilə verilirdi və bu qərar bütün şiə icması tərəfindən qəbul edilirdi. Bu prosedur Qərb ölkələrində elmi adların – fəlsəfə və elmlər doktoru adının verilməsi proseduruna bənzərdir. Nə qədər qəribə olsa da keçmiş sovet məkanında “qanuni oğru” adının verilməsi də oxşar prosedur ilə həyata keçirilir.

Müctəhid və ayatullahların nüfuzunun əsas göstəricilərindən biri də onların ardıcıl və tərəfdarlarının sayı ilə bağlıdır. Şiəlikdə qəbul olunmuşdur ki, hər bir dindar yalnız bir müctəhidin tərəfdarı ola bilər və ömrünü sonuna kimi onun fətfalarını yerinə yetirməyə borcludur. Bu xüsusiyyət müctəhidlər arasında müəyyən rəqabətin yaranmasına səbəb olur. Ali dini xadimlərin bu şəkildə formalaşması onların dövlət orqanlarından müstəqil olmasına şərait yaradır, tərəfdarlarından ibarət icmaların ictimai həyatında böyük rol oynamalarına imkan verirdi. Özü də tərəfdarların harada yaşamaqlarının əhəmiyyəti yox idi. Eyni bir müctəhidin tərəfdarları həm İraqda, həm İranda, həm də Azərbaycanda ola bilərdi.

Rusiya Azərbaycanı, eləcə də Cənubi Qafqazı işğal etdikdən sonra şiə dindarlarını İranın, eləcə də müctəhidlərin təsirindən qurtarmaq üçün Şeyxülislam sistemini yaratdı. Beləliklə, Qafqazda şiələrin rəhbərliyi Şeyxülislama həvalə edilirdi. Rütbə iyerarxiyasında müctəhiddən sonrakı,  6-cı pillədə olan Şeyxülislam adı müəyyən diskomfort yaradırdı.  Belə ki, müəyyən bir dövrdə Təbrizdən Tiflisə köçən müctəhidi Ağa Mir Fəttah Təbatəbainin Qafqazın şiə məzhəbindən olan ruhanilərinə başçı təyin olunması bunun göstərici idi. Bu təsisat Sovet dövründə də davam etdi və indi də davam edir. Beləliklə, Qafqazdakı şiələrə müctəhidlərin başçılıq etməməsi problemsiz ötüşə bilməzdi. Onu da bildirmək lazımdır ki, xaricdə olan bir çox müctəhidlər, xüsusilə də Azərbaycan əsilli müctəhidlər şimaldakı şiələr arasında tərəfdarlarını həmişə artırmaq istəmişlər. Hələ çar Rusiyası dövründə əslən şimali Azərbaycandan olan  Fazil Dərbəndi,   Seyyid Hüseyn Badkubeyi, Molla İsmayıl Qarabaği və b. kimi müctəhidlər xaricdə yaşasalar da Azərbaycanda tərəfdarları az deyildi. Sovet dövründə əlaqələrin tam kəsilməsi və aparılan ateist siyasət nəticəsində Qafqaz şiələri müctəhidlərin təsirindən qopardıldı. Proses Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra yenidən başlandı. Ölkəmizdəki şiələrə təsir etmək üçün müxtəlif qüvvələr fəaliyyət göstərirlər. Mövcud dini təsisatlar sistemi isə bunun qarşısını almaqda acizdirlər. Hansı əqidəli şiə müctəhidi qoyub titulca ondan aşağıda duran  şeyxülislamın, yaxud da hər hansı axundun fikrini əsas götürəcək.  Nə qədər ki, Azərbaycanın özündə müctəhidlər və ayətullahlar yetişməyib, xaricdən olan təsirlər qaçılmazdır. Son 25 il ərzində belə bir iş görülməyib,  yaxud geniş ictimaiyyətə məlum deyil. Ola bilsin ki, Azərbaycandan İrana, İraqa və c. dini təhsil almağa gedən gənclər arasında bu adı almağa layiq olanlar var, lakin onların fəaliyyətlərinin milli maraqlara uyğun olacağı şübhə doğurur. Məlumdur ki, adətən müctəhid kimi dini rütbələri elmi-dini hövzə adlandırılan məşhur dini mərkəzlərdə təhsil alan din xadimləri ala bilir. Belə bir hövzə Azərbaycanda yoxdur. İslam Universiteti isə hövzəyə olan tələblərə cavab vermir. Belə bir şəraitdə bu universitetin bazasında elmi-dini hövzənin yaradılması yaxşı olardı. Görkəmli din xadimlərinin – müctəhid və ayətullahların tədris üçün bu mərkəzə dəvət edilməsi son nəticədə yerli müctəhid və əyatullahların meydana gəlməsinə gətirib çıxarar ki, bu da ölkəmizdə dini sabitliyin bərqərar olmasına xidmət edər. Gələcəkdə bu müctəhidlərin xaricdəki şiələrdən tərəfdar toplamaqla oradakı dini və ictimai mühitə təsir etmək imkanını da yox saymaq olmaz.