LAÇIN RAYONUNUN KOSALAR KƏNDIINDƏKI YERALTI KEÇIDLƏR ERMƏNI ARXEOLOQLAR TƏRƏFINDƏN AŞKAR EDILDI.

Kosalar kəndi (sonralar bu kənd Ağoğlankənd adlandırılırdı) Qarıqışlaq - Laçın şose yolunun 2-ci kilometrliyində Minkənd çayının sağ sahili istiqamətində çaydan cəmi 80 metr məsafədə dəniz səviyyəsindən 1250-1300 metr yüksəklikdə Zəngəzur vilayətinin ermənilərə bağışlanmış yaşayış məntəqələri olan, Xəzinəvar (Xoznavar) və Bayandur kənd ərazilərinin kəsişdiyi yerdə yerləşir.
Tarixi baxımdan bu kəndin ərazisində hələ tədqtq olunmamış çox zəngin tarix və tədəniyyət abidələri vardır. Bu kəndin ərazisindəki yeraltı keçidlər, sujetli daşlar və memarlıq abidələri Azərbaycan tarixini çox qədim zamanlara hətta antik dövrlərə qədər aparıb çıxarır. Kosalar kəndinin ən möhtəşəm abidəsi, IV-IX əsrə aid olan Qafqaz Albaniyası dövrünə məxsusluğu güman edilən "Ağoğlan" qəsr kompleksidir. Bu qəsr kompleksi dayın ətəyində yerləşir. Bu dağın zirvəsində antik qala "müşahidə qalası" var idi. Qaladan "Ağoğlan" qəsrinə yeraltı keçidlərin olması barədə ilk dəfə 1985-ci ilkdəfə mən fikir irəli sürmüşdüm.
Bu fikir 2009-cu ildə Lider televiziyasının təşəbbüsü ilə çəkilmiş "Qalalar" filmində də səsləndirilmişdir. Lakin bu yeraltı keçidlərin qəsrin içərisində mövcud olmuş izləri hələ işğala qədər olan dövrdə aşkar edə bilməmişdik. Amma erməni arxeoloqları 2009-cu ildə kompleksin içərisindən bu keçidə enmək üçün üç quyu aşkar ediblər.
1992-ci il Laçın torpaqlarının işğalından sonra ermənilər bu qəsrin adını "Tzitzernavank" kəndin adını isə dövrü mətbuatda tez-tez səhv salaraq gah Zeyvə, gah da Hüsülü adlandırırlar. (Halbuki Zeyvə və Hüsülü kəndləri Kosalar kəndinin bir neçə kilometrliyində öz mövcudluqlarını qoruyub saxlayırlar). Ağoğlan qəsrinin bu ərazidə ilk dəfə IV əsrdə inşa edilməşi,barədə xeyli dəyərli sübutlar mövcud olsada, bu abidə kompleksinin hələ xristianlığa qədərki dövrə aid olması barədə fikir söyləyənlər də var. Məz buna görə də mütəxəsislər bu abidə kompleksini xristianlığa qədərki dövrə aid olan abidələr siyahısına daxil edilməsini vacib hesab edirlər. Abidə müxtəlif dövrlərdə uçquntulara və dağıntılara məruz qaldığından IX əsrdə bu abidə yenidən inşa edilərək forma etibarı ilə kilsə stilinə uyğunlaşdırılmışdır.
Bu abidə təmir edilərkən özünün ilk bünövrələri olduğu kimi saxlanmış, hətta yan divarların da aşağıdan yuxarıya 1,5-2 mer hündürlükdə sağlam olan hissəsinə də toxunulmamış bu köhnə divarlar üzərində yeni divarlar tikilmişdir. Bərpa zamanı qəsr həqiqətən də bu dövrün son dəbli tikintilərindən sayılan Azərbaycan memarlığın monastır tipinə uyğunlaşdırılmışdır.
Monastrın uzunluğu 25,6 metr eni isə 12,5 metrdir. Kompleksin ümumi daxili ərazisi isə iki hektar ərazini əhatə edir. Bərpadan sonra "Ağoğlan qəsri" Alban dövrü memarlığının ən möhtəşəm abidələrindən birinə çevrilmişdir. Abidənin mərkəzi nefi qərbdən şərqə doğru, şimal və cənub sütunlarla sıralandığından binaya böyük əzəmət və ecazkar bir gözəllik verir. Ermənilər 1992-ci ildə bu əraziləri işğal etdikdən sonra Ağoğlan qəsrini təmir etmək adı altında abidənin divarları üzərində olan bir neçə daş yazıları eləcədə xeyli sayda alban dövrünə məxsus ornament və simvolları erməni bərpaçılar tərəfindən ya tamamilə silinmiş ya da formalarını dəyişdirilmişdilər.
2006-cı ildə ABŞ-ın Kaliforniya Ştatından əldə edilmiş ianələr hesabına ermənilər bu abidəni ikinci dəfə təmir etdirmək bəhanəsi ilə abidənin divarlarının müxtəlif yerlərinə, bu abidənin erməni qriqoryan dininə məxsusluğunu göstərən 26 yazı lövhəsi yerləşdirdilər. Kompleksin həyətinə sağ tərəfdən giriş qapısının yaxınlığına cərgə ilə 2 məzar daşı və kompleksin ümumi giriş qapısının önündə İrəvandan qırmızı bozalt daşdan yonulub gətirilmiş 2 ədəd xaçdaşı basdırıblar, binanın fasadını söküb dəyişərək, kirəmid və dəmirlə əvəzləşdiriblər.
Beləliklə də bu abidə divarları üzərində göstərilən tarixindən və öz əzəli orginal daxili interyerindən və baxanları heyran qoyan öz əzəli gözəlliyindən də məhrum oldu. Ermənistan hökumətinin xüsusi tapşırığı ilə erməni yepiskoplar İrəvan şəhərində 2007-ci ildə öz daxili qərarı ilə bu abidəyə erməni qriqoryan kilsəsi statusu verib. Kosalar kəndinin ərazisi, bədii daş nümunələri, at-qoç fiqurları ilə zəngindir. Burada tarixi bizə hələlik məlum olmayan yeraltı keçidlər və tunellər də öz varlığını qoruyub saxlamaqdadır. Kosalar kəndinin etnik tərkibi bütün tarixi dövrlıərdə azərbaycanlılardan ibarət olub. Əhalinin əsas məşğuliyyəti bostançılıq, bağçılıq və heyvandarlıq idi. Əhalinin yaşayış evləri qara damlardan, və sonralar müasirləşən müasir evlərdən ibarət idi.
Kəndin ərazisindəki bütün abidələr yerli icra hakimiyyətinin rəhbərləri tərəfindən 1992-ci il erməni işğalına qədər tarix və mədəniyyət abidələri kimi qeydə alınaraq mühafizə edilmişdir.
--

Faiq İsmayılov