Xaos

(İslam ölkələrinin çağdaş durumuna bir nəzər)

                          İnad dirənişi

Müsəlman dövlətlərinin çağdaş durumunu bircə sözlə “xaos” deyə ifadə etmək olar. Bu həm də bir neçə dövlətə yox, müsəlman dövlətlərinin əksəriyyətinə şamil edilə bilər. Tunisdən Pakistana qədər müsəlman dövlətləri öz daxilində xaos yaşayır.

Tunisdə də, Liviyada da, Misirdə də, Suriyada da, Yəməndə də, Bəhreyndə də, İraqda da,  Əfqansıtanda da, Pakistanda da bu belədir.

Hakimiyyəti xalqa xidmət yox, daimi haqqı bilən müsəlman ölkələrinin iqtidarları xaricdən və daxildən olan narazılıq və üsyanların nəticəsində hakimiyyətlərini itirdilər.

Bütün hallarda da çox sadə bir ssenari işə salındı. Beynəlxalq güclər hakimiyyətdə olanların iqtidardan getməsini tələb etdilər, ölkə daxilində narazı qüvvələr ayağa qalxdı, kütləvi etirazlar başladı, iqtidarlar isə narazılıqları və aksiyaları yatırmaq üçün zora əl atdı. Bu ssenari istisnasız olaraq bütün ölkələrdə işlədi. Həm də iqtidarların narazı qüvvələrə qarşı silah işə salması elə silahlı müaviməti formalaşdırdı. Həmin silahlı qarşıdurmaların nəticəsində iqtidarlar insanların qətllərinə səbəb oldular.

Uzun on illər boyu hakimiyyətdə olan bu iqtidarlar “əvəzolunmaz”lıq xəstəliyi” yaşayırdılar. Onlara elə gəlirdi ki, zor bütün problemlərin həllidir. Amma bu zor nəinki problemi həll etmədi əksinə, dünənə qədər bütün ölkənin tərif dediyi iqtidar sahibləri bu gün küçələrdə “gədə” kimi güllələndilər. Bu bir yana, illərlə, 10 illərlə qurularaq başa gətirilən abad şəhər və qəsəbələr bir neçə ayın içində viranəliyə döndülər.

Hakimiyyətin xalqa silahlı müqaviməti adı çəkilən dövlətlərdə təkcə iqtidarları dəyişmədi, həm də dünənə qədərki sakit, sabit həyatı sıradan çıxardı. Bu ölkələr daxilində bu gün də davam edən hərc-mərclik başladı. Bu hərc-mərclik demək olar ki, əksər müsəlman ölkələrini əhatə edir.

Tələdən qurtarmağı bacarmayan iqtidarlar

İqtidarlar baş verən hadisələrə görə Qərb ölkələrini, konkret halda isə ABŞ-ı qınadılar. Aydındır ki, dünya dövlətləri siyasi maraqlar üstə köklənib və bu siyasi maraqların icrasına yönəlik xətti həyata keçirir.

Ya bu qüvvələrə qarşı dayanmaq gücü və qabiliyyəti olmalıdır, ya da ən sadə şəkildə “bir su səni apara bilirsə, ona sel deməkdən ar etməmək” gərəkir.

Çevrilişlər olan ölklələrin iqtidarları bu selə qarşı dayana, müqavimət göstərə bilmədilər. Əvəzini öz xalqına divan tutmaqla çıxmaq istədilər. Xalq içində deyildiyi kimi “bayırda toyuq, evdə xoruz” oldular. Xalqın qanını tökməklə “güclü” olmalarını göstərmək istədilər. Bu isə çıxış yolu deyildi. Xalqa müqavimət xalq içində bu iqtidarlara nifrət və qəzəbin artmasına səbəb oldu.

Bu iqtidarlar onlara qurulan tələləri gördülər, amma həmin tələdən çıxmaq qabiliyyəti nümayiş etdirə və çıxış yolu tapa bilmədilər. Əgər həmin ssenaridə iqtidarı vətndaşları üz-üzə qoymaq yer alıbsa, bu qarşıdurmanın bütün incəlikləri işlənibsə, bundan yeganə çıxış yolu xalqa müqavimət göstərmək yox, elə göstərməməkdir. Çünki, xalqa müqavimət iqtidarın düşmüş olduğu bataqlığı öz əli ilə daha da dərinləşdirməsidir. Bu həm də nifrətin gələcəyə daşınmasıdır.

Hər hansı müqavimət olmadan, beynəlxalq güclərin, vətəndaş narazılığının mahiyyətini anlayaraq zordan istifadə etməmək, hakimiyyəti tərk etmək ən düzgün çıxış yolu idi. Amma təəssüf ki, iqtidarlar beynəlxalq güclərə qəzəblərini xalqa divan tutmağa yönəldəndə artıq özlərinə çıxış yolu qoymurlar.

Xalqa qəzəb göstərilmədən hakimiyyəti tərk etmək gələcəkdə xalqın içində rəğbətə səbəb olacaq müzakirələrə yol aça bilir. Amma təəssüf ki, islam ölkələri iqtidarlarının demək olar ki, hamısı həmin rəğbəti xalqa göstərdikləri qəzəblərinin içində dəfn etdilər. Gələcək üçün özlərinə ancaq nifrəti saxladılar.

Haşiyə: 1993-cü il təcrübəsi

Bu sahədə 1993-cü il Azərbaycan təcrübəsi var. 1992-ci ildə hakimiyyətə gələn mülli qüvvələri müstəqil siyasət yürütdüyünə görə iqtidardan devirmək üçün İran, Rusiya və eləcə də ölkə daxilindəki 5-ci kolon ayağa qalxdı. Qərb isə Elçibəy hökumətinə yetərli dəstək vermədi. Qardaş Türkiyə Əbülfəz bəyə arxa olmaqdan vaz keçdi.

Silahlı qiyam ilə üzbəüz qalan hökumət böyük təxribata sürüklənirdi. Bu məqamda milli hökumət bütün ssenariləri pozan siyasi gediş etdi. Milli iqtidar hakimiyyətdən getmək qərarı verməklə daha çox Rusiya ssenarisi olan Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi planının üstündən xətt çəkdi.

21 il bundan öncə baş verən bu addıma görə Ə.Elçibəy hökumətini qınayanlar indi də saysız-hesabsızdır. Hər kəs hakimiyyətin silahı işə salaraq müavimət göstərməli olduğunu dəstəkləyirdi. Amma bunun arxasında nələrin yaşanacağını isə qətiyyən nəzərə almırdılar.

Azərbaycandan öncə Gürüstan iqtidarının belə bir silahlı qarşıdurma yaşadığını gördük. Bir necə aylıq müqavimətə baxmayaraq sonunda başda prezident Zviad Qamsaxurdiya olmaqla iqtidar hakimiyyətdən getməli oldu. Çünki, sihalı müqavimət göstərən güclərin arxasında müəyyən dövlətlərin siyasi maraqları və dəstəkləri yer alırdı. Odur ki, görünür, prezident Əbülfəz Elçibəy bu məqamları da  təhlil etmişdi.

Əslinə qalarsa Kreml rəsmi Bakının məhz vətəndaş qarşıdurmasına getməsini, bu addımı atmasını gözləyirdi. Çünki, Ə.Elçibəy hakimiyyətinin yürütdüyü siyasət  kommunist tör-töküntüləri və onların tərəfdarlarının ürəyincə deyildi. Odur ki, milli qüvvələrin əhəmiyyətli hissəsinin vətəndaş müharibəsi nəticəsində birdəfəlik sıradan çıxarılması Moskvanın daha çox ürəyincə idi. Amma rəsmi Bakı Kremlin ölkədə hakimiyyəti vətəndaş müharibəsi yolu ilə devirmək niyyətini reallaşdırmasına imkan vermədi. Milli hökumətin süqutundan sonra iqtidara gələn qüvvənin qiyamçı hissəsi bir müddət sonra dövlət başçısı Heydər Əliyevin özü və tərəfdarları tərəfindən tamamilə sıradan çıxarıldılar. Bu şəxslər və onları dəstəkləyənlər ya uzun müddətli həbs cəzaları aldılar, ya da ölkədən didərgin salındılar. 

Bu hadisədən 7 il sonra Ə.Elçibəy dünyasını dəyişdi. Onun dəfninə yüz minlərlə insan axdı. Fikrimizcə bu ehtiram axının müxtəlif səbəbləri var, amma onlardan birinin də milli hökumətin vətəndaş qırğınına yol verməməsinin olması şübhəsizdir.  

Din adına terror

Müəslman ölkələrində hərc-mərcliklər baş verən kimi nə məqsədə xidnmət etdikləri bəlli olmayan qruplar bu ölkələrə “cihad” adıyla sllahlı axın etdilər. Bu qrupların silahlı müdaxilələri ölkə iqtidarının vətəndaşları ilə təmasa çıxaraq gərginliyi azalda bilmək kimi imkanını əlindən aldı. İqtidarlar bu qüvvələrə qarşı döyüşməli oldu.

Dini təriqət qrupları şəklində ölkələrə daxil olan bu silahlı dəstələr həm ölkə iqtidarlarına, həm də bu dəstələrlə eyni dini baxışları paylaşmayan bu ölkələrin vətəndaşlarına savaş açdılar. Dini zəmində, təriqət fərqlərinə görə insanların kütləvi şəkildə qətlə yetirirlmələri kimi səhnələr yaşandı.  Dövləti güc olmadığı üçün insanları bu silahlı dəstələrin  zorakılıqlarından, ləyaqətlətinin alçaldılmasından qorumaq mümkün olmadı. 

Çevrilişlərdən sonra isə bu ölkələrdə terror gündəlik adi hadisəyə dönüb. Gündə 10-larla can terrorun qurbanı olur. Ölən də, öldürən də “Allahu Əkbə” deyir. Kafir kim, müsəlman kim bilinmir? Amma görünən budur ki, bu silahlı dəstələrin din adına törətdikləri qətllər insanların dinə, imana etimadını heçə endirir.

Bir günahsız insanın qətlini aləmin qətli sayan “Quran-i-Kərim”in hökmünə baxmayaraq bu “din qəssabları” gündə yüzlərlə günahsız can aldılar.

İndinin özündə də bu terrorların niyə baş verməsi və haradan idarə olunması bəlli deyil, bu qətllərin kimə lazım olması bəlli deyil. Bəlli olan budur ki, bu məkanlarda dövlət yoxdur. Tunisdən Pakistana qədər böyük ərazidə müsəlman xalqları dövlətsizlik bəlası yaşayırlar. Bunun nə zaman aradan qalxacağı bəlli deyil. Amma bəlli olan budur ki, iqtidarları dəyişmək istəyən xalqlar faktiki dövlətsizlik problemilə üzləşiblər.  Qəddar, avtoritar, totlaitar iqtidarların əlundən qurtarsalar da anarxiya dövrünü yaşayırlar. Bu isə həmin diktatura rejimindən daha pis dövrdür.  

Bunu nəyə əsasən deyirik? Dövlət xalqın təhlükəsizliyini xarici və daxili   təhlükələrdən qorumaq vasitəsidir. Əgər bu təhlükələri dəf edə bilmirsə deməli, artıq dövlət yoxdur. Bu arqumenti əsas gətirərək bu iddianı ortaya qoyuruq. İraqda prezident, baş nazir, nazirlər, parlament də var. Amma hər gün vətəndaşlara qarşı kütləvi qətllərlə nəticələnən terrorlar baş verir. Neçə illərdir ki, qarşsı da alınmır. Əgər dövlət dediymiz bu terrorların, özbaşınalıqların qarşsını ala bilmirsə, dövlət adlanıb adlanmasından asılı olmayaraq o artıq yoxdur.

Bir mövqeyə baxış

Aşağıdakı mövqeyi hələ 2011-ci ilin ərəb inqilabları baş verəndə ortaya qoymuşuq. Bu mövqe ifadə ediləndə hadisələrin nə ilə sona yetəcəyi hələ bəlli deyildi. Amma xaosun yayılması aydın görünürdü. Həmin xaosu görərək aşağıdakı mövqeyi ifadə etdik.

“Hazirda ərəb dünyası mövcud hakimiyyətlərin devrilməsindən daha mürəkkəb bir dövrü yaşayır. Bu, ölkələrin idarəetmə üsullarının qurulması ilə bağlıdır. Bu məsələdə yeganə çıxış yolu vətəndaşların, bu dövlətdə yaşayan hər bir insanın  xalq idarəetməsinə nə dərəcədə hazır olmasına bağlıdır.  

Daha bir incə məqam dünyanın aparıcı dövlətlərinin bu ölkələrdə prioritetlərinin nədən ibarət olmasına əsaslanır. Nə qədər iddia ediləsə belə, dünyanın aparıcı dövlətləri hansısa ölkədə xalq inqilabı hazırlamağa qadir deyil. Amma bu dövlətlər həmin inqilabın nəticələrindən öz maraqları üçün istifadə etmək fürsətini də əldən vermir.

Bu mənada fikirlərimizi əsaslandırmaq üçün bəzi faktlara müraciət edək. İstər İraqda, istərsə Əfqanıstanda hakimiyyətlər ABŞ-ın birbaşa hərbi müdaxiləsilə dəyişdirildi. Amma Tunisdən Misirə, Bəhreyndən Yəmənə qədər sıçrayan inqilablar hansısa dövlətlərin planlarının nəticəsi deyil. Xalqın yaramaz idarəçiliyə, hüquqsuzluğa qəzəbinin nəticəsidir. Qəzəb nəyisə dağıdar, amma nəyisə qura bilməz.

İndi siyasi sistemin necə qurulacağı naminə yaradıcı düşüncənin ortaya çıxması zamanıdır. Yəni, bu idarəçiliyin xalq iradəsinə əsaslanması mexanizmini hazırlamaq zamanıdır. Əgər inqilabların nəticəsi olaraq belə bir sistem qurulsa və xalq da bu sistemə arxa dursa, o zaman az-çox ədalətli quruluşdan, ədalətli idarəetmə sistemindən danışmaq olar.     

Bu məqamı ona görə xüsusi vurğulayırıq ki, tarixdə çox xalqlar inqilablar edib, amma sonradan həmin inqilabın nəticəsi onun tərəqqisinə yox, faciəsinə dönüb. Odur ki, inqilab edən xalqın məqsədi inqilab etməyin özü yox, bu inqilab nəticəsində xalq iradəsini ifadə edən idarəçiliyin qurulması olmalıdır. Məhz belə hakimiyyət həmin dövlətdə bütün rifahların təminatçısı ola bilir”.     

Əsas inqilab yox, əsas nəticədir

İndi əsas məsələ inqilab etməyin özü yox, idarəetmənin qurulmasıdır. Bütün son 3 ildə baş verənlər göstərir ki, inqilablar baş verən ölkələrdə xalqlar bu nöqtəyə gəlib çıxmayıblar. Nə zaman gəlib çıxacaqları da qeyri-müəyyən qalır.

Bu xaos get-gedə dərinləşir, caynaqlarını daha qatlara keçirir. Beləliklə, xaos vətəndaş müharibəsinə, gündəlik terror aktlarına, qətllərə, qarətlərə çevrilir. İnsanlar hər gün qan görməyi normal hal kimi qəbul edirlər. Qulaqlar güllə səslərinə öyrəşir, dinc həyat ritmi pozulur, insanlar belə də olmalı imiş kimi, dinc həyatın pozulması anormallığına müqavimət göstərmirlər.

Məqsədli dini qrupların yardımı ilə bu ölkələrdə daxili vətəndaş müharibəsi qızışdırılır, xalq öz daxilində düşmən axtarışına çıxır, günahsız insanlar bir-birini öldürmək cinayətilə “ədalətsizl”liyə qarşı “mübarizə” apaırılar. Hazırda müsəlman müəslman ölkələrində belə bir cahillik dövrü yaşanır.

Müəslaman ölkələrində islam dini daxili fərqliliklər artıq insanların əqidəsi kimi yox, kimin “iman”lı, kimin “iman”sız olması kimi qavranılır. Hamı “iman” yoluna “sədaqət”i qarşı tərəfi qətl etməklə “sübut”a yetirmək istəyir. Belə cahilliyə boyun əyən dini qruplar bu addımı hansı əsasa, hansı hökmə arxalanaraq atırlar, bu da bəlli deyil. Amma “iman” axtarışında olan bu silahlı dəstələr silahlı münaqişələri az-çox sakit həyat sürən və dövləti gücün olduğu müsəlman ölkələrinin sərhədlərinə gətirib çıxarmaqla onları da bu xaosun içinə sürükləməyə çalışırlar.

Daha bir maraqlı məqam aşağıdakıdır. Silahlı dəstələrlə mübarizədə Dövlət hərbi arsenala sahib olmasına baxmayaraq silahlı dəstələrlə döyüşlərdə qəti qələbə qazana bilmirlər. Elə təsəvvür yaranır ki, dövlət hansısa yaraqlı dəstə ilə yox, sanki hansısa dövlətlə müharibə edir. Dövlətin ərazisinin müəyyən hissəsi yaraqlıların idarəçiliyi altına düşür, dini qruplar burada öz “dövlət”lərini quraraq həmin əraziləri öz “qanun”ları ilə idarə edirlər. Onlar kimi düşünməyən insanları hamının gözü önündə ən vəhşi şəkildə qətlə yetirməklə “imanlI, Allah adamı, dindar, müsəlman” olduqlarını “sübut” edirlər. Belə arzuolunmaz bir tale yaşayır bir çox müsəlman ölkələri. Məhz yaşayır, amma bu durumdan çıxmaq üçün mübarizə aparmır.      

Dövlətin güclü olduğu vaxt iqtidar sahibləri onlara sərf etməyən vətəndaşlara divan tuturdular. Bilinirdi ki, vətəndaşı həbs edən, qətlə yetirən iqtidardır. İndi isə kimin kimə və nə üçün divan tutmasının səbəbləri belə bilinmir. Kimin öldürməsi belə məlum deyil və kimdən hesab sorulması bilinmir.

Uzaq mənzilli siyasi gedişlər

Müsəlman ölkələrində “inqilablar serialı” sona çatıb, amma müsəlman ölkələrində xaos, qətllər sona çatmayıb. İnqilablar nəticəsində təkcə iqtidarlar dəyişməyib, dövlətçilik alt-üst olub, “qanun” adına ancaq silah işləyir. Bu silahlı dartışmalar yeni dövlət idarəçiliyi formalaşdırmağa sadəcə imkan vermir.

Bunun da nəticəsi olaraq ayrı-ayrı silahlı dəstələr öz iradələrini zor vasitəsilə dövlət ərazisinin müəyyən hissəsində xalqa diktə edrilər. Bunun sonuna nə vaxt çıxılacaq, heç kəs bilmir.