Hovuzdan çıxışı (Pool exit)

***

-Anar bəy, növbədənkənar parlament seçkilərində hansı yerli, xarici və ya  beynəlxalq təşkilatlar müşahidəçilik edəcəklər? Və ya hansı yerli və beynəlxalq təşkilatlar “exit-poll” keçirəcəklər?

-Azərbaycanda seçkilərin yerli səviyyədə müşahidəsi ilə beynəlxalq səviyyədə müşahidəsi fərqlənir. Yerli səviyyədə müşahidəni həm siyasi partiyalar, həm ictimai birliklər, həm də adi vətəndaşlar fərdi qaydada keçirə bilər. Beynəlxalq təşkilatlar isə müşahidəçilik üçün dövlətin müxtəlif strukturlarından, Mərkəzi Seçki Komissiyasından, Xarici İşlər Nazirliyindən dəvət almalıdır. Hazırda beynəlxalq təşkilatlardan dəvət alan ATƏT-in DTİHB-dir. Onlar artıq uzunmüddətli müşahidəyə başlayıblar. Bundan başqa AŞPA-nın, ATƏT Parlament Assambleyasının və MDB ölkələrinin müşahidə missiyasıdır. Avropa Parlamenti isə dəvət almışdı, amma gəlməkdən imtina etdi. Yerli təşkilatlardan isə bizim təşkilat uzun illərdir seçki müşahidəçiliyini həyata keçirir. Bizim qeydiyyatımız olmadığı üçün prosesi vətəndaşlarla əməkdaşlıq üzərindən qururuq. Seçki Məcəlləsi imkan verir ki, hər bir şəxs fərdi qaydada müşahidəçi kimi qeydiyyatdan keçsin və müşahidəçilik etsin. Belə istəkdə olan və bu işi könüllü olaraq həyata keçirən vətəndaşlarla biz əməkdaşlıq edirik. Seçki başlayandan regionlarda olan vətəndaşlar məlumatlar göndərirlər və biz həmin məlumatları analiz edib rəyimizi hazırlayırıq.

Azərbaycanda “exit-poll” keçirən təşkilatların bu istiqamətdə fəaliyyət tarixi 2003-cü ilə dayanır. 2003-cü ildən başlayaraq “exit-poll” keçiriblər. Ancaq ötən 16 illik müddətdə ölkədə yerli səviyyədə “exit-poll”u təşkil edən qurumlarla bağlı çoxlu suallar var. Birincisi, bu sual onunla bağlıdır ki, metodologiyaları aydın deyil. Bunu necə təşkil edirlər, təlimləri necə keçirirlər, insanları necə cəlb edirlər, anketləri necə hazırlayırlar- bu məsələlərlə bağlı hər zaman açıq suallar olub. İkinci bir məsələ onların yerli icra hakimiyyətləri ilə əməkdaşlıq məsələsidir. Yerli icra hakimiyyətləri prosesə müdaxilə edir. Yerli icra hakimiyyətlərinin razılığı olmadan bölgələrdə hər hansı bir tədbir keçirmək, hər hansı formada seminar təşkil etmək kimi məsələləri həyata keçirmək çox çətindir. Bəs necə olur ki, “exit-poll” həyata keçirən təşkilatlar çox rahat şəkildə təlimlər, seminarlar keçirirlər və rahatlıqla insanları cəlb edirlər. İstər-istəməz bu suallar doğurur. Bir çox bölgələrdə olan fəalların verdiyi məlumata görə, müşahidəçilərdən aldığımız məlumata əsasən həmin qurumlar yerli icra hakimiyyətlərinin köməyi ilə insanları cəlb edirlər. İkinci bir məsələ buna beynəlxalq qurumların da cəlb olunmasıdır və guya ki, onların metodologiyasından istifadə olunmasıdır. Ancaq həmin beynəlxalq qurumlar hansı maliyyə ilə çağırılır, onları necə cəlb edirlər- bunlar da açıq suallardır və maliyyə şəffaflığının qorunmadığını göstərir. Və həmin o xaricdən gələn təşkilatlar mənfi reputasiyalara malikdir. Ümumiyyətlə, özünə hörmət qoyan mötəbər bir qurum, sorğu təşkilatı Azərbaycan kimi ölkədə “exit-poll” təşkil etməz. Bu, təşkilatların daha çox çirkli və mənfi imicə malik olmasının nəticəsidir. Çünki avtoritar ölkələrdə mötəbər qurumlar çalışmaz. Ümumilikdə, bu, “exit-poll”un Azərbaycanda heç də şəffaf, ədalətli və obyektiv qaydada keçirilmədiyini göstərir.

-Bu təşkilatların hamısını obyektiv hesab etmək olarmı? Müşahidələriniz nə deyir? Seçkilərdə iştirak edən həmin təşkilatları necə səciyyələndirərdiniz?

-Seçkiləri müşahidə edəcək təşkilatların obyektivliyini qiymətləndirərkən bununla bağlı beynəlxalq prinsiplər əsas götürülməlidir. Dünyada yerli və beynəlxalq səviyyədə müşahidəçiliyin təşkili ilə bağlı çox mötəbər qurumların, demək olar ki, yüzlərlə təşkilatın birləşdiyi və qəbul etdiyi prinsiplər var. Bunlardan biri 2005-ci ildə hazırlanıb və bir çox ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul olunmuş beynəlxalq müşahidəçiliyə dair davranış qaydaları və prinsiplərdir. Bu prinsipləri Azərbaycana tətbiq edəndə ən vacib məsələ odur ki, həmin sənəddə göstərilir ki, müşahidəni həyata keçirən təşkilatlar mütləq uzunmüddətli qaydada bunu həyata keçirməlidir. Qısamüddətli müşahidələr mötəbər və peşəkar hesab olunmur. Bu sənədə əsasən müşahidəni həyata keçirən təşkilat uzunmüddətli olmalı və seçkinin bütün aspektlərini və mərhələlərini dərindən öyrənməlidir. Sırf bu prinsiplə yanaşası olsaq, ATƏT-in DTİHB daha mötəbər və peşəkar beynəlxalq təşkilat hesab oluna bilər. Yerli müşahidə təşkilatları üçün də prinsiplər də çox vacibdir. Bizim təşkilat bu prinsiplər əsasında çalışır.

Yerli təşkilatlar arasında çalışanlardan daha çox AVCİYA-nı görürəm. Bu təşkilat hökumətyönlü çıxışları ilə seçilir. Amma bu təşkilatın heç bir metodologiyası və yaxud hər hansı formada seçki prosesi ilə bağlı obyektiv dəyərləndirməsinin şahidi olmamışam. Daim MSK-nın açıqladığı rəqəmləri təsdiqləyir. Hətta Azərbaycanda parlament seçkiləri ilə bağlı Avropa məhkəməsinin qərarları olsa da bu təşkilat məsələləri görməzdən gəlir. Faktiki olaraq GONGO kimi çalışırlar. Bu ölkədə seçkilərin müşahidəçiliyi ilə bağlı obyektiv titulları, mövqeləri yoxdur.

Beynəlxalq təşkilatlardan isə daha çox MDB ölkələrinin müşahidə missiyası öz açıqlamaları ilə, çıxışları ilə suallar doğurur. Bu qurumu da peşəkar hesab etmək düzgün deyil. Çünki həmin qurum cəmi 3-4 günlük Azərbaycana gəlir və fəaliyyət göstərir. Belə bir qurumun peşəkar səviyyədə müşahidəçilik həyata keçirdiyini söyləyə bilmərik. Müşahidəçilik 1-2 günün içərisində həyata keçirilmir. Bu, kompleks prosesdir. Bunu seçki ərəfəsində başlayıb, seçkinin sonuna qədər davam etdirmək lazımdır. Ancaq MDB ölkələrinin müşahidə missiyası bunu həyata keçirmədiyindən həmin təşkilatı obyektiv hesab etmirəm.

-Hakimiyyət seçkidə obyektiv çıxış edən təşkilatları adətən topa tutur. Amma seçkiyə müsbət qiymət verən beynəlxalq təşkilatların hesabatlarına istinad edirlər. Bu təzadı necə aradan qaldırmaq mümkündür?

-Aydın məsələdir ki, hakimiyyət seçkini tənqid edən təşkilatları qəbul etmir. Onlara qarşı etinasız yanaşır. İstər yerli, istərsə beynəlxalq təşkilat olsun fərqi yoxdur. Bizim təşkilat 2005-ci ildən Azərbaycanda keçirilən seçkilərlə bağlı seçki komissiyaları ilə heç bir təmasa malik deyil. 2005-ci ildə bizim sonuncu dəfə apardığımız müşahidələrlə bağlı seçki komissiyaları ilə görüşlərimizdə dialoqumuz olmuşdu. O vaxtdan bu yana elə bir münasibətimiz yoxdur. Bizim ortaya qoyduğumuz faktları araşdırmırlar, bununla bağlı heç bir münasibət bildirmirlər, görməzdən gəlirlər. Bu, göstərir ki,  həmin qurum seçki müşahidəçiliyinə barışmaz münasibət bəsləyir və konkret olaraq Azərbaycan hökumətinin mövqeyini göstərir. Hakimiyyətin də müxtəlif rəsmiləri hər zaman yerli seçki təşkilatlarını tənqid edirlər, görməzdən gəlirlər.

Beynəlxalq təşkilatlara gəldikdə, bir faktı deyim ki, Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası Və ATƏT DTİHB-nin dəfələrlə tövsiyələri olsa da həmin məsələlərin müzakirəsi ilə bağlı heç bir siyasi iradə göstərilməyib.

-Adətən burada müşahidə aparan nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların içərisinə hökumət lobbiçilərini yerləşdirməyə cəhd edir. Həmin təşkilatlar təbii ki, Azərbaycandakı vəziyyəti yaxından bilmirlər və insanları o qədər də tanımırlar. Həmin təşkilatlar bu kimi oyunlardan, həmin adamların manipulyasiyalarından sığortalana bilirlərmi?

-Bu lobbiçilərin sayı çox olmur. Sadəcə, qurumlar bəzən siyasi mövqe nümayiş etdirirlər. Məsələn, düşünürəm ki, ATƏT-in müşahidəçilərinə belə təzyiqlər etmək mümkün olmur. Çünki həmin müşahidəçilər konkret sənədlər üzərində fəaliyyət göstərirlər, yəni onların qiymətləndirməsi faktiki olaraq sənədlərə söykənir. Məsələn, bir müşahidəçidən anketlər qəbul edirsiniz və həmin anketləri qiymətləndirirsiniz. Orada tutalım ki, nəticələr yaxşı, pis, çox pis qiymətləndirilibsə, onların sayı ümumi nəticə əldə etməyə imkan verir. Amma həqiqətən siyasi mövqeyi olan,  siyasətçilərin iştirak etdiyi missiyalarda belə lobbiçilər yerləşdirib müəyyən hökumətyönlü açıqlamalar ala bilirlər. Bu seçkilərdə belə bir situasiyanın olacağı gözlənilmir. Çünki seçki prosesini izləməyə gələn siyasətçilərin sayı azdır. Siyasətçilər çox olanda istər-istəməz narahatlıq yaranır ki, onların bir siyasi maraqları var və siyasi bəyanatlar verəcəklər. Amma hazırda müşahidələr göstərir ki, ölkəyə gələn siyasətçilərin sayı azdır. Ona görə də belə bir missiyalara ciddi lobbiçilərin yerləşdiriləcəyi təhlükəsi yoxdur. 

-Yerli müşahidə və “exit-poll” keçirən təşkilatlar bir çox hallarda hökumətin mövqeyindən çıxış edirlər. Həmin təşkilatlarla necə mübarizə aparmaq mümkündür?

-“Exit-poll”un Azərbaycanda ənənə olaraq oturuşmadığını düşünürəm. Çünki “exit-poll” çıxışda sorğudur. Məntəqənin qarşısında insanlara sorğu-suala tutub onların möqeyini öyrənməkdən ibarətdir. Azərbaycanda hazırda bir qorxu mühiti hökm sürməkdədir. İnsanlar öz rəylərini, baxışlarını seçki məntəqəsində, hətta kabinədə belə bildirməyə çətinlik çəkirlər. O ki qaldı, məntəqənin qarşısında açıqlama verib, seçimlərini açıq bəyan etsinlər. Azərbaycan kimi ölkələr üçün “exit- poll”un heç bir perspektivi yoxdur. Bu, bir metod kimi özünü doğrultmur. Bundan imtina etmək lazımdır. “Exit-poll” ictmai-siyasi mühiti nisbətən demokratik ölkələrdə effekt verir. Adamlar çəkinmədən öz fikirlərini bildirə bilirlər. Azərbaycan kimi ölkələrdə bu, səmərəli, faydalı  metodologiya deyil və sınaqdan çıxa bilməyib. Bu, manipulyasiyadan başqa bir şey deyil. Yəni, seçkinin nəticələrinə dair manipulyasiya yaradır. “Exit-poll”un səmərəli olması üçün ilk növbədə səsvermənin keyfiyyətli, hüquqi qaydalara uyğun olmasına ehtiyac var.

-Ümumiyyətlə, normal, ədalətli, şəffaf seçki keçirmək üçün müşahidə və ya “exit-poll”a ehtiyac varmı? Bu məqsədlə nə qədər pul ayrılır? Nə etmək olar? Nə təklif edirsiniz?

-Hesab edirəm ki, Azərbaycan hakimiyyəti sadəcə olaraq, müşahidəçilərin, jurnalistlərin,  seçkidə iştirak edən tərəflərin müşahidəçi olub- olmamasından asılı olmayaraq rəylərini nəzərə almalıdır. Onların fikirlərini öyrənməlidir, araşdırmalıdır. Ortaya faktlar qoyulursa, həmin faktları görməzdən gəlməməlidir. Bu, olmayınca, seçkidə müşahidəçiliyin rolu da getdikcə aşağı düşəcək. Çünki müşahidəçilər ona görə otururlar ki, prosesi nəzarətdə saxlasınlar və rəylərini açıqlasınlar. Əgər müşahidəçinin rəyini sonradan seçki komissiyaları nəzərə almayacaqlarsa, onda seçki institutu gözdən düşəcək və bir müddət sonra da artıq seçkidə fəallıq aşağı düşəcək, insanlar seçkiyə inanmayacaqlar və s. Bu məsələləri aradan qaldırmaq üçün müşahidəçilərin rəyi əsas götürülməlidir. Bu, çox önəmlidir. Bu, baş verməsə Azərbaycanda getdikcə seçki institut olaraq tamamilə sıradan çıxacaq. Hakimiyyət dəyişikliyi ilə bağlı seçki institutu öz funksiyasını itirəcək.