İdlib: Türkiyənin Rusiyada asılılıqı

***

-Fərhad bəy, İdlibdə nə baş verir? Necə oldu ki, proses bu məcraya gəlib çıxdı?

-Türkiyə və Rusiya arasında olan Soçi razılaşmasmasına görə Idlib ətrafında müşahidə nöqtələri olmalı idi. Türkiyə tərəfinin və Rusiya tərəfinin müşahidə nöqtələri. Amma    Rusiya  Türkiyə) üzərinə belə bir öhdəlik də qoymuşdu ki, Türkiyə ordakı terrorist birlikləri silahsızlaşdıracaq. Ancaq Azad Suriya ordusuna toxunulmayacaq, qalanlarının silahlarını əlindən alacaq. Amma orada elə silahlılar var ki, onların Azad Suriya ordusuna və ya başqa təşkilata aid olduğunu müəyyənləşdirmək bəzən çətin olur. Ikinci məsələ isə odur ki,Suriya ordusu əslində yavaş-yavaş torpaqları geri almağa cəhd edirdi. Yəni Türkiyənin qoyduğu müşahidə nöqtələrindən də irəli keçməyə çalışmaq kimi. Rusiya isə bunun əksini deyir. Rusiya irəli sürür ki, Türkiyənin nəzarət edə bilmədiyi terrorçu qüvvələr Əsəd ordusunun birliklərinə hücuma keçiblər, Əsəd ordusu isə özünü qoruyub. Hər halda burdakı versiya doğru deyil. Yəni Əsəd ordusu İdlibdən onları çıxarmaq istəyirdi. Mən bu versiyanı daha ağlabatan hesab edirəm. Yəni Türkiyə bunu niyə etsin ki? Zatən Türkiyə həmin yeri müəyyən razılaşma ilə əlində saxlamağa çalışırdı. Bu günkü güc dəngəsi də türklərə hələ imkan vermir ki, onu pozsun və təkrar torpaqları Əsəd orsunundan geri alsın, Azad Suriya ordusuna verilsin. Türkiyə əslində bunu bilir. Putinin əvvəllər verdiyi mesajlar vardı ki, Türkiyə öhdəliyini yerinə yetirmir, silahlı terrorçuları tərksilah etmir, Türkiyə Suriyanın ərazi bütövlüyünə hörmət etməlidir, bütün bunları götürəndə belə demək olar ki, hücuma keçən tərəf Rusiyanın dəstəyi ilə Əsəd qüvvələri olub. 

-İdlibdə döyüşlər barədə müxtəlif məlumatlar var. Rusiyanın hava qoşunlarının Türkiyə ordusunu vurması, eyni zamanda Türkiyə ordusunun Suriyada irəliləməsi kimi. İtkilərlə bağlı müxtəlif məlumatlar var. Türkiyə mediası çox az rəqəm deyir, beynəlxalq medialarda isə daha yüksək rəqəmlər səslənir. Türkiyədə bir informasiya blokadası yaşanır. İnformasiyaların Türkiyə hökuməti tərəfindən tənzimləndiyi söylənilir. Eyni zamanda Türkiyədə hadisələr yaşanan zaman sosial şəbəkələrə məhdudiyyətlər qoyuldu. Bütün bu addımlar bir çox insanda şübhələr yaradır. Niyə Türkiyə hökuməti insanlara doğru informasiyanı verməkdən ehtiyat edir? Hökumət nədən çəkinir?

-İtkilər böyük ehtimal rəsmi elan olunanlardan çoxdur. Bunu dəqiqliklə bir zaman keçdikdən sonra biləcəyik. Ərdoğan təbii ki, medianın böyük bir hissəsinə nəzarət edir və həqiqi rəqəmlərin üzə çıxmasını istəmir. Çünki bu, birbaşa onun siyasi uğursuzluğu kimi qəbul olunacaq. O qədər sayda türk əsgərinin ölməsi, onları öldürən əslində Rusiya hərbi hava qüvvələri olsa da  demək əsgəri hərbi hərəkətdə lazım olan hava hücumundan müdafiə sistemi iştirak etməyib. Bu baxımdan bu hərbi əməliyyat uğursuz hesab olunacaq. Bu səbəbdən real rəqəmlərin gizlədildiyi irəli sürülür. Bu rəqəmin arta biləcəyini gözləmək lazımdır. Müxtəlif saylar səsləndirilir. 33, 58, 120, 158 kimi fərqli saylar var. Amma hansının dəqiq olduğunu demək mümkün deyil.

-Türkiyə hökumətinin münasibətlərini korladığı Qərbdən, xüsusən ABŞ-dan kömək istədiyi deyilir. Sizcə, Qərb, ABŞ bu vəziyyətdə Türkiyəyə yardım edəcək, yoxsa Türkiyəni keçmiş səhvləri ilə baş-başa buraxacaq?

-Tarixə baxanda görə bilərik ki, Rusiyanın İstanbula qədər gəlib yaxınlaşdığı bir mərhələdə İngiltərə prosesə müdaxilə edib, ruslara ultimatum verib, rusları oradan çıxarıb. Beynəlxalq münasibətlərdə güclərin müəyyən bir məhdudiyyətlər çərçivəsində saxlanması çox vacibdir. Yəni, Rusiya daha geniş əl-qol açmadan, regionda Türkiyəni daha çox tərk-silah etmədən Rusiyanın durdurulması lazım gələcək. İkincisi, Ərdoğana yenə də başa salacaqlar ki, onun həqiqi müttəfiqi kimdir. Burada uzunmüddətli maraqlara baxmaq lazımdır. S-400-ləri Türkiyə alanda çox adam bilirdi ki, Türkiyə bundan heç kimə qarşı istifadə edə bilməyəcək. Çünki regionda Türkiyənin rəqibləri Qərb dövlətləri deyil. Düzdür, ABŞ-ın orda bir kürd dövləti yaratma kimi planı var. Amma Türkiyə heç vaxt  ABŞ-la döyüşə girəsi deyil. Bu, mümkün deyil. Bu, ehtimal olunan bir məsələ deyil. Türkiyə kürdlərə qarşı S-400 istifadə edə bilməyəcək. digər qalan rəqiblər- İrandır, Suriyadır, İraqdır. Bunlar müəyyən dərəcədə Rusiyanın patronajlığından istifadə edən dövlətlərdir. Rusiya razılıq vermədən Türkiyənin öz istəyi ilə bu dövlətlərin hərbi hava qüvvələrinə qarşı S-400-lərdən istifadə etməsi mümkün deyil. Türkiyə həmin dövlətlərə qarşı hər hansı bir əməliyyat keçirmək istəsə Rusiya ilə razılaşmalıdır. Demək istədiyim odur ki, S-400 kimi raketlər Türkiyənin sərbəst qərar verib istifadə edə biləcəyi döyüş raketləri deyil. Və təbii ki, onları NATO sisteminə inteqrasiya etmək mümkün deyil.  Hazırda bu ortaya çıxdı ki, S-400 raketlərinin nə qədərinin və hansı tərəflərdə quraşdırıldığını bilmirik. Hazırda Türkiyə üçün istifadəyə yararlı deyil. ABŞ bu məsələdə Türkiyəni çox xəbərdar etmişdi. Amma Ərdoğan S-400 oyununa girdi. Siyasətdə müxtəlif güclər arasında oynamağı bacarmaq lazımdır. Regional güc olmaq üçün mütləq bir super gücə arxalanmaq lazımdır. Bu, beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində olan qaydalardan biridir. Türkiyə də indi bu oynama məsələsində Rusiya ilə Qərb arasında müxtəlif seçimlər edirdi. Amma başa düşmürdü ki, etdiyi seçimi blef kimi istifadə etmək olardı. Amma həyata keçirməli deyildi. S-400 raketlərinin alınmasına qədər gedib çıxmamalı idi. Amma Türkiyə buna getdi və bundan ciddi ziyan çəkdi.  Bununla bərabər ABŞ, Qərbin özü də böyük ehtimalla bu məsələdə Türkiyə ilə Rusiyanı baş-başa buraxmayacaq. Ola bilsin bu mərhələdə konflikti dayandırarlar, amma konfliktin Ərdoğanın səhvinə görə böyüyəcəyini görsələr, müəyyən dərəcədə Ərdoğanı dəstəkləyəcəklər.

-Yaxın keçmişdə bir neçə dəfə Rusiya-Türkiyə münasibətlərinin yaxınlaşdığının və hər dəfə də bu yaxınlaşmanın faciə ilə bitdiyinin şahidiyik. Niyə Türkiyə hökuməti bunlardan dərs götürmür? Niyə Türkiyə hakimiyyəti beynəlxalq münasibətlərinə yenidən baxmır? Mane olan nədir? Ərdoğanın hikkəsi, yoxsa geostrateji reallıqlar?

-Türkiyənin resurslarını- ordusunu, pul dövriyyəsini, sənaye istehsalatını, hərbi sənayesini nəzərə alsaq məhdud bir gücdür. Regional güc kimi də çıxış edə bilər. Amma görünən odur ki, Ərdoğan bu görünən regional güc  sərhədlərini zorlamaq istəyir. Liviyada hərbi əməliyyatlara girişir, Suriyada hərbi əməliyyatlara müdaxilə edir. Ərdoğan öz gücünü, Türkiyənin nəyə qadir ola biləcəyini yaxşı hesablamır. Ərdoğan tarixi yaxşı bilsəydi, başa düşməli idi ki, əslində Rusiya ilə Türkiyə uzun müddətdən bəri Yaxın Şərqdə ciddi bir rəqabət içərisindədir. Yaxın Şərqdə, Qafqazda, Orta Asiyada bunlar arasında bir rəqabət var. İkinci bir səbəb odur ki, Türkiyədə son illərdə bir avrasiyaçılıq axını güclənmişdi. Əslində bu axının güclənməsində Rusiyanın xüsusi xidmət orqanlarının birbaşa rolu var. Türkiyədə bunun əsas təmsilçilərindən biri Doğu Perinçek və Əmək Partiyasıdır. Onun Duqinlə münasibətləri var. Digər tərəfdən isə Avropa İttifaqı haqlı və ya haqsız Ərdoğandan üz çevirməyə başladı. Ərdoğanın həyata keçirdiyi müəyyən siyasətlərdən sonra. Ərdoğan da belə bir vəziyyətdə üzünü Şanxay təşkilatına çevirməyə başladı.  Bu avrasiyaçılığı gücləndirən amillərdən biri idi. Bunu Ərdoğanın daha çox kaprizlə həyata keçirdiyini demək olar. Rusiya ilə yaxınlaşmağın digər səbəbi də ondan ibarət idi ki, Ərdoğan yenə də kaprizlərinə, hislərinə hakim ola bilməyərək Rusiya təyyarəsini vurmuşdu. Halbuki, belə bir ciddi addımı hətta ABŞ belə atmırdı. Bu addımdan sonra Ərdoğan hansısa bir formada Rusiyanın könlünü almalı idi. İki ölkə arasında ciddi bir turizm vardı, kənd təsərrüfatı satışı var idi. Kənd təsərrüfatı məhsulları ilə bağlı Rusiyaya olan embarqo tam olaraq aradan götürülməyib. Bu yaxınlaşma mərhələsində boru xəttinin çəkilməsini, Akkuyuda nüvə stansiyasının tikilməsini, hərbi sənayedə də danışıqların aparılmasını götürmək olar. Əslində hərbi sənayedə bunu etməklə Ərdoğan Türkiyəni ciddi şəkildə Rusiyadan asılı hala gətirib çıxarmışdı. Bu, Türkiyənin xarici siyasətində buraxılan ciddi səhvlərdən biri idi. Çünki uzun zamandır ki, hətta Kılıçdaroğlu da Ərdoğana xəbərdarlıq edirdi ki, Şamla birbaşa danışıqlara getsin. Kürd məsələsinin həllində müəyyən mərhələdən sonra, Cihad inqilabı Suriyada alınmayandan sonra başa düşülməli idi ki, Əsədlə uzlaşmaya getmək lazım idi. Ərdoğan isə prinsipial olaraq buna gedə bilmədi.