Yunuslar çapdan çıxacaq kitablarından danışdı

Sülh və Demokratiya İnstitutunun direktoru Leyla Yunus və həyat yoldaşı Arif Yunusun Turan İnformasiya Agentliyinə müsahibəsi

- Bakıda yaşadıqlarınızdan sonra Avropada necə yaşayırsınız? Nə ilə məşğulsunuz?

Leyla Yunus:

- Ariflə birgə yazdığımız kitab üzərində işləyirik. Bir hissəsini mən Bakıda olanda "Turan"-da paylaşmışdım. Ümid edirik ki, kitab gələn il Avropada rus, ingilis və ola bilər ki, alman dilində çap olunsun. Kitab iki hissədən ibarət olacaq. Birini Arif, digərini isə mən yazacam. Zərdüşt Əlizadə ilə Rasim Ağayevin yazdığı kimi Azərbaycanın eyni dövründən bəhs edəcək.

Biz tarixçiyik. Həbsxanada kitabı dəftərçəyə yazmaqla başladım. Dissident casusdan nə ilə fərqlənir? Casus konkret informasiyanı toplayır və bunu onun sahibinə ötürür, dissident isə informasiyanı toplayaraq hakimiyyətdən gizlədir ki, bunu cəmiyyətə ötürsün. Ona görə də mən iki dəftər yazırdım. Kamerada axtarış aparılanda birini götürdülər. Mən öz işimi davam edirdim. Orada məndən 4 ədəd qalın əllə yazılmış 48 vərəqli dəftərimi götürmüşdülər. Beşinci dəftəri həbsxanadan azad olunanda özümlə götürdüm və evdə kompüterə yığdım.

- Necə çıxartdısınız? Axı azad olunanda sizi yoxlamışdılar?

- Bunu deməyəcəm, çünki ordakı insanlar hələ də həbsdədirlər. Biz Bakıdan Hollandiyaya qızıma poçt vasitəsilə paxlava göndərmişdik. Bu bağlamalardan birinə Arif dəftəri qoymuşdu. Paxlava qızıma çatdırıldı, amma dəftər orada yox idi. Biz başa düşdük ki, bağlamalar yoxlanılır. O zaman mən 2 flashkartı başqa-başqa insanlarla İndoneziya və Avropaya göndərdim. Bu iki flashkart Avropada olanda bizə çatdı.

Kitabın mənə aid olan hissəsi birinci hissədədir, orada 20-ci əsrdən başlayaraq bizim ailənin beş nəslindən bəhs edilir. Bizim hər nəsildə insanlar repressiyaya məruz qalıblar, həbsdə olublar və güllələniblər. Anam 1938-ci ildə atamın həbsxanadan qayıdacağına əmin deyildi. Bir əmim güllələnmişdi, digəri isə düşərgədə vəfat etmişdi. 2014-cü ildə qızımız da bizim həbsdən qayıdacağımıza və bizi bir daha görə biləcəyinə əmin deyildi.

Daha sonra mənim Ariflə SSSRİ-də hüquq müdafiəçiliyi hərəkatında iştirakımızdan və xaricə getməmişdən əvvəlki dövrdən bəhs edirəm.

Kitab isə hələlik belə adlanır: "Sovetdən Azərbaycan QULAĞ-ına"

Arif Yunus:

- Bura gəldiyimiz ilk gündən siyasətçilər və yerli cəmiyyətlə görüşürük. Belə kitablara maraq həmişə var. Rusiyada "Dissidentlər" adlı kitab çıxıb, müəlliflərdən biri Aleksand Podrabinek dostumuzdur. Bizdən soruşurdular: yaşananlar barədə yazmağı düşünürükmü? Qərar verdik: yazmaq lazımdır, çünki bizim əvvəlki fəaliyyətimiz qəzetlərdə işıqlanırdı, dar çevrə arasında oxunurdu və unudulurdu. Burada daha geniş çevrə üçün yazmaq istəyirik, təkcə siyasətçilər və tarixçilər üçün deyil. Bu sırf memuar deyil, kitab bədii-publisistik janrda yazılıb. Bizim deyəcəklərimiz var, çox şeyi bilirik və yaşamışıq. Bizə deyəndə ki, kitabı avropa dillərinə tərcümə etməyə hazırdırlar, bu o deməkdir ki kitaba tələb var, işləmək lazımdır.

Başqa vəziyyət də var. Mənim boğazımda, başımın arxasında balaca şiş əmələ gəlib - bu həbsxanadakı işgəncələrin təzahürüdür. Məni asaraq döyürdülər. Hələ ki, həkimlər tam diaqoz qoya bilməyiblər, ancaq Berlində çoxsaylı müayinələrdən sonra dedilər ki, zərbələr nəticəsində bir damar digərinin üstünə minib və onu sıxır. Bu hal məndə ilk dəfə deyil. Facebookda Avropa parlamentinin nümayəndəsi Martin Şultzla görüşümüzdən şəklimiz var. Heç kim bilmir ki, görüşdən 20 dəqiqə əvvəl ürəyim gedib. Məni özümə gətirdilər və şəklimi çəkdilər, yaxınlıqda isə həkimlər dayanmışdı. Görüşdən dərhal sonra məni xəstəxanaya apardılar. Lüksemburqda da ürəyim getmişdi. Vəziyyətim izaholunmazdır. Heç vaxt evdən tək çıxmıram - Leyla, ya da qızım Dinarə ilə çıxıram.

Həkim mənə kitabım üzərində işləməyi məsləhət gördü, çünki o hesab edir ki, məni Bakıdakı qayğılarım ayaqda tutur.

- Oxuculara hər zaman həbsxanadakı reallıqlar maraqlıdır...

- Həbsxana haqqında kitabımda olacaq. Bu haqda ətraflı danışacam, adlar və tarixlərlə birgə. Təəssüf ki, Bandotdeldə və MTN-dəki işgəncələr haqqında çox yazılsa da onlar unudulurlar. İstəmirəm ki, yaşadıqlarımız unudulsun. Azərbaycanda ən böyük cinayətlər hüquq-mühafizə orqanlarında baş verir - MTN, DİN, prokurorluq, Ədliyyə Nazirliyi, məhkəmələr, "Bandotdel". Mən bununla şəxsən üzləşmişəm.

Səhhətimi nəzərə alıb məni ev dustaqlığına buraxanda Leylanı Kürdəxanı təcridxanasına göndərdilər. Daha sonra yenə küçədə həbs etdilər. Hakim İsayev dedi ki, mən Bakının bir rayonundan digərinə çörək almağa gedərkən qaydanı pozmuşam. Mən o zaman dedim ki, qoy onlar Bakıda nəzarət-yoxlama postlarları qursunlar və yoldan keçənlərdən pul yığsınlar. Absurddur! Vəkilim hakimə etiraz etmək üçün ayağa qalxanda İsayev utanmadan ona dedi ki, "Xalid, niyə durmusan? Aydındır ki, sən deyəcəksən bu absurddur. Amma özün də bilirsən ki, sifariş var və mən onu icra edəcəm". Mən o zaman hakimi alqışladım. Belə hallarda bu cür misallar çoxdur.

BMT-nin qərarında var: məhbusu 15 gündən artıq təknəfərlik kamerada saxlamaq işgəncələrin ağırıdır. Mən təkadamlıq kamerada 16 ayımı keçirmişəm. Kitabımızda təknəfərlik cəzaçəkmə kamerasının təsviri və bizə necə işgəncə verdiklərindən bəhs olunacaq.

- Jurnalist Rauf Mirqədirov təknəfərlik kamerada 23 ay saxlanmışdı.

- Biz hazırda Avropada yaşayırıq, burda anlamırlar ki, Azərbaycanda, yəni Avropa Şurasına üzv olan ölkədə belə şeylər baş verə bilər.

- Sizin tarixçənizdə maraqlı an var. Sizi Leyla ilə ən ağır ittihamla günahlandırdılar, daha sonra gözlənilmədən həbsdən buraxdılar və yenə də gözlənilmədən xaricə buraxdılar. Bu barədə danışa bilərsiniz?

- Birinci onu qeyd etmək lazımdır, ən böyük işi bizim qızımız görüb. O, məktublar yazırdı, avropalı siyasətçilərlə, dövlət başçıları ilə görüşürə gedirdi. İki il yalnız bizimlə məşğul olurdu. Biz hətta buna görə utanırıq, çünki onun öz həyatı olmalıdır. Bu işdə alman həkimi Kristian Vittin də böyük rolu var. Azərbaycanın ABŞ-dakı səfiri E. Süleymanov, hökumətyönlü jurnalistlər və deputatlar yalan danışırdılar ki, guya bizdə hər şey qaydasındadır. Yalandan deyirdilər ki, həkimlər bizim sağlamlığımızda ciddi pozuntu aşkarlamayıblar. Lakin Vitt Avropa Birliyinin Azərbaycanla anlaşmasına görə Leylanı həbsxanada ziyarət və müayinə edirdi, üstəgəl bizim həkimlər onu müalicə etmirdilər. Doktor Vitt Leylaya 2 dərman gətirmişdi, hər birinin 22 min avro qiyməti var idi, bunları Avropa Birliyi qarşılayırdı. Dərman eksperiment üçün idi, Leyla bunun üçün razılığını verdi və həkimin üzərindən məsuliyyəti götürdü. Vitt Leylanı həbsxanada saxlanılan zaman ölümdən xilas elədi.

Onu mənim yanıma buraxmırdılar, mən Azərbaycanın ən məxfi həbsxanasında MTN-də saxlanılırdım. Məhkəməyə gətirilərkən mənə iynə vururdular ki sakit və tormozlanmış vəziyyətə gəlim, məhkəmədə yıxılmayım. Hökm oxunanda mənim başım Leylanın qucağında idi, həkim məni oyatdı və 7 il azadlıqdan məhrum olunduğumu dedi. Hökmdə yazılıb ki, guya mən yalan-dolanla Leylanın güvənini qazanıb onun bank hesabından öz hesabıma pul köçürmüşəm. Yalandır, çünki ikimizin bir hesabı var idi.

Məhkəmədən sonra vəziyyətim birdən pisləşdi. 30 oktyabr 2015-ci ildə doktor Vitt Bakıya gəldi, onu birinci və axırıncı dəfə yanıma buraxdılar və həkimin müayinəsindən sonra onlara dedi ki, mən ölə bilərəm. Yeni insan gördüyümə görə elə sevinmişdim ki, ona MTN haqqında anekdotlar danışırdım. Vitt mənim təzyiqimi ölçdü, 240-ın 140-a idi və soruşdu: siz heç nə hiss etmirsiniz? Siz infarkt öncəsi vəziyyətdəsiniz və hər an ölə bilərsiniz.

Yarım saatlıq görüşdən sonra Vitt prezident aparatına ünvanlanmış protokolda yazdı ki, Leylanın vəziyyəti çox ağırdır, mən isə hər an ölə bilərəm. 4 saat Vittə protokolu dəyişdirməsi üçün təkid ediblər, o isə imtina edib. O zaman Amerikada anti-russiya əleyhinə "Maqniçkinin qanunu"nu müzakirə edirdilər. Bakıda qorxdular ki, əgər mən ölsəm Azərbaycana qarşı "Yunusun qanunu"nu qəbul edəcəklər. Ertəsi gün məni müalicə müəssisəsinə göndərdilər, orada da mən özümü pis hiss edirdim və 1 həftə sonra bizi azadlığa buraxdılar.

- Bəs sizi ölkədən niyə buraxdılar?

- Yenə Vitt kömək etdi. Bizim ciddi müalicəyə ehtiyacımız var idi, amma Bakıdakı klinikalar bizi müayinə etməyə qorxurdu. Pul əlimdə dörd xəstəxana gəzmişəm, bizi qəbul etmirdilər. Neftçilər xəstəxanasından məni qovdular. Bu zaman doktor Vitt həkimlərimizin aşağı səviyyəsindən və xəstəxanaların bizi qəbul etməməsindən yazdı. Görüşümüzdən sonra Vitt prezident aparatına yollandı. Güman edirəm ki, bu Fuad Ələsgərov olub, amma Vitt bizə kimlə görüşdüyünü demədi.

- Bu günlərdə Bakı məhkəməsi təəccüblü qərar verdi ki, sizi Niderlanddan zorla məhkəməyə gətirsinlər. Bunu necə anlamaq olar, hakim başa düşməyə bilməz ki, Azərbaycan polisi sizi Avropada həbs edib məhkəməyə gətirə bilməz.

- Siz məntiqli düşünürsünüz, amma onlar fərqli düşünürlər. Onların düşüncə tərzi ayrıdır. Şübhə edirəm ki, onlar öz qərarlarının absurdluğunu anlayırlar. Azərbaycan hakimiyyəti düşünür ki düzgün hərəkət edir. Onlar elə gəlir ki, bu qərarla onlar bizi qorxuda bilərlər və nəzarət altında saxlaya bilərlər, həmçinin Azərbaycanda mübarizə aparanları da. Hansılar ki, beynəlxalq kampaniyalarında sonra bizimlə birgə azadlığa çıxdılar...

Leyla Yunus:

- Bizi 30 iyul 2014-cü ildə həbs etdilər. Daha sonra Rauf Mirqədirovu, İntiqam Əliyevi, Xədicə İsmayılovanı həbs etdilər. Biz 2015-ci ilin dekabrında azadlığa çıxdıq, martda isə Tofiq Yaqublu, Anar, Xədicə, onların da cəzası az deyildi. Həbsdə ancaq İlqar Məmmədov qalıb. Bu beynəlxalq təzyiqin nəticəsi idi.

Məhkəmənin bu qərarı bizim üçün müsbətdir. İndi mən hər yerdə yazıram: utancdır ki, Azərbaycanda hüquq müdafiəçiləri hakimiyyət tərəfindən təzyiqə məruz qalırlar. Onlar bizim əlimizə fürsət verdilər, bizim deyəcəklərmiz var, çünki bütün bunlar bizim başımıza gəlib...

Arif Yunus:

- Lapşinin Azərbaycana gətirilməsi çoxlarını ürəkləndirdi, onlar elə bilirlər ki, əgər Lapşini gətirdilərsə, deməli bizi və Avropadakı digər mühacirləri qorxuda bilərlər, həmçinin Azərbaycanda qalan hüquq müdafiəçiləri, siyasətçiləri və jurnalistləri. Çünki onların üzərində şərti həbs cəzası qalıb...