OPEK 60 il sonra: nüfuzu artırmaq üçün islahatlara ehtiyac var

Alyansın göstərilən 5 "qurucu atası" arasında neft ölkələrində zəngin olan ikisi - müvafiq olaraq 300 milyard barrel və 160-200 milyard barrel "qara qızıl" ehtiyatları olan Venesuela və İranın ABŞ-ın təşəbbüsü ilə başlanan beynəlxalq sanksiyaların təsiri səbəbindən böhran yaşadığı diqqət çəkir.

ABŞ-ın Venesuelada Nikolas Maduronu (2018-ci ildə seçilib) hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa yönəlmiş sanksiyaları sayəsində bu ölkə tərəfindən neft ixracatı gündə 200-400 min barrelə düşdü - bu son 80 ilin ən aşağı həddidir və "dizel yanacağının əvəzinə neft" sxeminə əsasən həyata keçirilir.  Buna görə, ABŞ Xəzinədarlığının xüsusi icazələri ilə Venesueladan nefti, məsələn, İtalyanın “Eni”, İspaniyanın “Repsol”, Hindistanın “Reliance Industries”, Tailandın “Tipco” şirkətləri zavodları üçün ala bilər.

Rusiya Federasiyası və İran bu sanksiyalardan yan keçməyə çalışdılar, amma Maduronun rəhbərliyini əsas qaynaqdan - neftdən zənginləşməyə imkan verməyib istefaya məcbur etməsinin qarşısını almaq üçün mövcud ABŞ rəhbərliyi tərəfindən bu cür cəhdlərin qarşısı alındı.

Ağ Evin keçmiş rəhbəri Barak Obama 2015-ci ildə digər dünya gücləri ilə birlikdə İranla Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı ilə bağlı bir müqavilə bağlamışdı. İran az qala on ildən sonra neftini ixrac edə bildi. Donald Trump administrasiyası 2018-ci ildə beynəlxalq terrorizmin ortağı və nüvə silahı istehsalçısı hesab edərək İrana qarşı sanksiyalara başladı. OPEK statistikası göstərir ki, İranın neft hasilatı 2018-ci ildən bu yana iki dəfə azalaraq gündə 1,9 milyon barrelə, yeni sanksiyalar dövründə 2 illik ortalama ixrac nisbəti 9 dəfə az - 287 min barrel / günə düşüb (2020-ci ilin yanvar-avqust ayları üçün məlumatlar).

Çin və Suriya açıq şəkildə İran neftini alan ölkələrdir. İran Venesuela, Malayziya, İndoneziyaya yanacaq göndərməyə çalışır, lakin bu cür əməliyyatlar risk altındadır.

İran Prezidenti sentyabrın 13-də İranın 2011-ci ildə neft satışından əldə etdiyi gəlirin 120 milyard dollar olduğunu, 2019-2020-ci illərdə isə 18-20 milyard dollara düşdüyünü deyib. İran Statistika Mərkəzi neft hasilatı və ixracının azalması faktorunun ÜDM-in azalmasında əks olunduğunu etiraf edib.

İraq neft bazarındakı ən əhəmiyyətli qlobal oyunçulardan biridir təsdiqlənmiş "qara qızıl" ehtiyatları 153 milyard barrel (dünya neft ehtiyatlarının 8-9%-i) olaraq qiymətləndirilir və İraq neft ehtiyatlarına görə yalnız Venesuela, Səudiyyə Ərəbistanı, İran və Kanadadan geri qalır.

Lakin İraq ərazisindəki uzun sürən döyüş əməliyyatları - 2003-11-ci illərdə Səddam Hüseyn hökumətini devirmək və bu günə qədər səngiməyən müxtəlif üsyançı qruplar arasındakı qarşıdurmalar İraq iqtisadiyyatına zərbə vurdu və ölkə OPEK qarşısında götürdüyü öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün mübarizə aparır.

102 milyard barrel neft ehtiyatına sahib qonşu Küveyt də çoxsaylı və qanlı çəkişmələr yaşadı (90-cı illərin ortalarına qədər), lakin son dövrdə neftdən 50% -dən çox asılı olan iqtisadiyyatını bərpa edə bildi.

Təxminən 270 milyard barrel neft ehtiyatı olan Səudiyyə Ərəbistanı hazırda OPEK-in lideridir.

Krallık 75 ildir Amerika Birləşmiş Ştatları ilə (BP-nin qiymətləndirmələrinə görə, neft ehtiyatları təxminən 50 milyard barreldir) strateji tərəfdaşlıqlarını davam etdirir, bu da Səudiyyə Ərəbistanına ağıllı xarici siyasətlə BVF, Dünya Bankı, ÜTT, Avropa dövlətləri və müsəlman dünyası ölkələri ilə sıx əlaqələr qurmaq imkan verir. Ərəbistanın dünya proseslərinə əhəmiyyətli təsiri var.

Neftdən 80-95% asılı olan Səudiyyə Ərəbistanı iqtisadiyyatını davamlı inkişaf etdirir, "qara qızıl" üçün proqnozlaşdırılan və məqbul, orta dünya qiymətləri ilə maraqlanır.

2020-ci ilin çağırışları

COVID-19 koronavirus pandemiyası və sərt karantin tədbirləri nəticəsində dünyanın, demək olar ki, bütün ölkələrinin iqtisadiyyatının tənəzzülü səbəbiylə 2020-ci ildə əsas təhlükə neft alıcılarının tapılması idi.

Hazırda 13 dövləti birləşdirən və 2016-cı ildən bəri dünyanın digər neft istehsal edən ölkələri ilə sıx məsləhətləşmələrdə olan OPEK Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya Federasiyasından (OPEK xaricindəki ən böyük neft istehsalçısı) sonra problemlərini tənzimləmə qabiliyyətini 2020-ci ildə sınaqdan keçirilir. Mart ayında dünyada neftin qiymətləri 30 illik ən aşağı səviyyəyə endi.

Qeyd etmək lazımdır ki, OPEK çərçivəsində 1982-ci ildən ittifaq üzvləri tərəfindən neft hasilatı kvotalarına rəhbərlik edən Səudiyyə Ərəbistanı idi və bu mexanizm OPEK-in neft bazarına təsirinin əsas alətinə çevrildi.

Dünyanın bir çox ölkəsinin ənənəvi yanacaqlardan yenilənə bilən və ekoloji cəhətdən təmiz yanacaqların xeyrinə imtina etməyə çalışmalarına baxmayaraq, neft və qaza olan ehtiyac sənayedə və nəqliyyatda hələ on illərlə davam edəcək.

Bütün təsdiqlənmiş dünya neft ehtiyatlarının təxminən 75%-i OPEK üzvü olan ölkələrinin payına düşür. Bu ölkələrin təsdiqlənmiş neft ehtiyatları 1,2 trilyon barreldən çox qiymətləndirilir.

Beləliklə, OPEK üzvləri dünya iqtisadiyyatının inkişafına real və ciddi təsir göstərirlər.

COVID-19 və qlobal maliyyə və əmtəə bazarlarındakı çaxnaşma dünya ölkələrini 2020-ci ilin aprelində enerji qiymətlərində sabitliyi bərpa edəcək, tələb və təklif vəziyyətini tənzimləyən və ədalətli mənfəət təmin edən həllər hazırlamaq üçün OPEK-in himayəsi altında birləşməyə məcbur etdi.

12 aprel 2020-ci il tarixində OPEK + ölkələri (23 ölkə sabitlik sazişində iştirak etdilər) müqavilə bağlaya bildilər. Ona əsasən, bu ilin may-iyulunda gündəlik 9,7 milyon barrel neft hasilatı, avqustdan sona qədər gündəlik zəiflədi (ümumi istehsal 7.7 milyon b / g) azaldı.

2021-ci ilin yanvarından 2022-ci ilin aprel ayının sonuna qədər – daha 5,8 milyon b /s azalma.

Bu tədbirlər artıq nefti dünya bazarından çıxarmaq və hər kəs üçün məqbul olan 60-70 dollar / barrel qiymətlərinə qayıtmaq üçün hazırlanıb.

Tənqid

Bu OPEK + razılaşması rəqibləri barışdırdı, lakin bir çox analitik inamın uzun sürməyəcəyinə və neft bazarındakı lider oyunçuların ya razılaşdırılmış kvotalara riayət etmək istəməyəcəklərini və ya neftlərini dempinq qiymətlərinə satacaqlarına inanırlar.

Bənzər bir vəziyyət XX əsrin 80-ci illərinin sonu və 90-cı illərinin əvvəllərində mövcud idi və bu da OPEK-in rolunun zəifləməsinə səbəb oldu.

2000-ci illərdə vəziyyət yaxşılaşmağa başladı, çünki OPEK bəzən kvota azadlıqları verdi və neft tələbi vəziyyətinə aktiv şəkildə cavab verdi.

Ancaq 2010-cu illərdə OPEK-ə Səudiyyə Ərəbistanı və İranın hərəkətlərini əlaqələndirmək çətin idi və eləcə də ABŞ-dakı şist inqilabı kimi bir çağırışın ortaya çıxdığını da qəbul etməli oldu.

Nəticədə 2020-ci ilədək ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya Federasiyası, demək olar ki, eyni həcmdə (təxminən 11-13 milyon bar / s) neft istehsal etməyə başladı və bazar qızma təhlükəsi ilə qarşılaşdı.

2020-ci ilin aprelində Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanı hasilatı gündəlik 11 milyon barreldən başlayaraq may-iyul aylarında 23%, avqust-dekabr aylarında 18% və 2021-ci ilin yanvarında - 2022-ci ilin aprel aylarında 14%  azalmaq barədə razılığa gəldilər. Lakin artıq sentyabr ayında OPEK + müqaviləsindəki bu əsas ölkələr dünya neft bazarındakı paylarını artırmaq istəklərindən danışmağa başladılar.
 

OPEK+ sazişində iştirak edən bir sıra digər ölkələr həddindən artıq neft istehsalında “yaxalandı” və ekspertlər aprel sazişinin tezliklə dağıla biləcəyini bildirdi.

Neft bazarları üzrə ixtisaslaşmış iqtisadçı Ənəs bin Faisal Əl-Haciyə görə, OPEK-də islahatların vaxtı gəlib. 60 il sonra bu təşkilat dünya neft bazarlarının reallıqlarının öhdəsindən gələ bilmir.

“İstehsalın azaldılması və neft qiymətlərinin artırılması ilə bağlı hər hansı bir uğur əslində OPEK üzvlərinin deyil, əsasən Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ, Rusiya Federasiyasının istehsalçı ölkələrinin fərdi hərəkətləri ilə əlaqədardır. Müvəffəqiyyətin açarı dünyanın neft istehsal edən ölkələri arasında investisiya əməkdaşlığının yaradılmasıdır və bu isə OPEK-in yenidən qurulmasını tələb edir", - deyə o bildirib.

OPEK-in yenidən qurulmasının zəruriliyini izah edən ərəb iqtisadçı iki əsas səbəbi göstərir.

“Birincisi, köhnə OPEK müqaviləsi neft hasilatına yönəlib. 60-cı illərdə istehsal beynəlxalq neft şirkətləri tərəfindən ixrac edildiyi kimi idarə edildi. İndi milli şirkətlər istehsalata özləri nəzarət edirlər və bunun da əhəmiyyətli bir hissəsi ölkələrin özlərində istehlak edilir, bir hissəsi neft-kimya sənayesinə, bir hissəsi neft emalı zavodlarına, bir hissəsi ixraca yönəldilir. Dünya bazarlarına hasilat həcmi deyil, ixracat həcmi təsir göstərir. Demək, OPEK qərarlarında neft hasilatı göstəricilərinə deyil, ixracat göstəricilərinə və yalnız xam neftə deyil, həm də neft məhsulları və mayeləşdirilmiş qaz kvotalarına diqqət yetirməlidir.

Bunun olmaması keçmişdə OPEK üçün problemlər yaradıb və indi yaradır. Hər necə olsa, bəzi ölkələr yüngül nefti qaz halında bir maye kimi təsnif edirlər və onun ixracatı bazar tarazlığına təsir göstərir. İkinci səbəb OPEK qanununa görə yekdil təsdiq tələb edən səsvermə metodudur. Bu, o deməkdir ki, hər hansı bir OPEK üzvü iclası poza bilər və ya qərar bürokratik səbəblərdən təxirə salınır. Burada vəzifənin əhəmiyyətindən və iştirakçı statusundan (bazar payından) asılı olaraq səsvermə sisteminin yenidən işlənməsinə ehtiyac var”, - deyə Faysal Əl-Hacı izah edir.

Onun fikrincə, neft və onun törəmələrinin ixracatına nəzarət karbohidrogen istehsalına nəzarətdən daha asandır. Bu, ölkələrin büdcəsinə və tədiyə balansına təsir göstərir, bu da OPEK-in bazar göstəricilərinə görə bazar vəziyyətinə daha sürətli və daha təsirli şəkildə uyğunlaşa biləcəyi deməkdir.

“Xam neft, neft məhsulları və mayeləşdirilmiş qaz ixracına diqqət OPEK-in qlobal neft tələbatını ödəməkdə rolunu daha yaxşı başa düşməyə imkan verir. Real vaxt məlumatlarının mövcudluğu işığında təşkilat bəzi bazarların ifrat dolmaması üçün bəzi neft daşıyıcılarının istiqamətləndirilməsinə dair məsləhət verə bilər və hətta investisiyaların yönləndirilməsində kömək edə bilər.

Həmçinin OPEK, xüsusilə ABŞ tərəfindən hüquqi “təqib”dən yayınmaq üçün yenidən qurula bilər, axı Qərbdə OPEK inhisarçı adlandırılır. Bu baxımdan Səudiyyə Ərəbistanı, RF və ABŞ-ın iştirakı ilə apreldəki OPEK + razılaşması OPEK-in qadağan edilməsi ilə bağlı hər hansı qanunu neytrallaşdırmaq üçün hüquqşünaslara yaxşı bir nümunədir”, - deyə ekspert hesab edir.

Ümumiyyətlə, OPEK-in müstəqil bir analitik mərkəz kimi vacib olduğu şübhəsizdir.

“Energy Intelligence” mütəxəssisi Matt Stenlinin fikrincə, bazarda neftə tələbin dəqiq proqnozlaşdırıılmasına, COVID-19 kimi zərbələrin təsirinə və ciddi tədbirlərə ehtiyac var.

Bunun üçün OPEK dəyişməli olacaq.