Mediada məhdudiyyətlər dövrü keçdi

***

- Rəşid bəy, Gəncə hadisələrinə görə bir neçə saytın baş redaktoruna cinayət işi qaldırıldı. Saytlar bloklandı. Və eyni zamanda xeyli sosial şəbəkə istifadəçisi də məsuliyyətə cəlb olunub. Sizcə, hakimiyyətin atdığı bu addımlar əsaslıdırmı?

- Gəncə şəhərində hökumətin ən yüksək məmuruna qarşı sui-qəsd bütün ölkəboyu rezonans verdi. Bundan əvvəl başlamış total elektrik böhranı fonunda cəmiyyətdə gərilmiş əsəbləri bu hadisə daha da qıcıqlandırdı.Bu hadisələrin üzə çıxardığı ən ağrılı, ən qorxulu məqam isə hökumətin özünün çaş-baş qalması, ayrı-ayrı rəsmi şəxslərin, dövlət qurumlarının bir-birini təkzib edən məlumatlar və şərhlər vermələri oldu. Çoxbaşlı, amma bir başin o biri başin dediyindən xəbəri olmayan əjdaha kimi.Prezidentin köməkçisi dedi ki, Gəncə hadisəsi adi kriminal hadisədir. YAP rəsmisi dedi ki, Dini zəmində heç nə yoxdur. Bu məsələni qaldıranlar ölkədə nifaq salmaq istəyirlər. Bəziləri dedi ki, Şübhəli şəxs Rusiyanın agentidir. Şübhəli şəxs İranda təlim alıb. Radikal dindardır. Bu yaxşı planlanmış, ölkədə xaos yaratmağa hədəflənmiş terrordur. Bu son versiya Baş Prokurorluğun, Daxili İşlər Nazirliyinin və DTX-nin birgə açıqlamasındandır. Hökumət mediası bunları sadəcə təkrar edirdi. Yandaş media da onun kimi. Uzaqbaşı bir-iki metrlik əlavə meydan veriblər onlara. Ordan o yana yox. Müstəqil media ölkə içində demək olar ki, darmadağın edilib. Ya tam. Fiziki olaraq yox edilib. Ya ölkədən kənardan yayılır. Ölkə içindəkilər də, kənardakılar da məlumat toplamaq, azad hərəkət etmək hüququndan və bu hüquqları gerçəkləşdirmək üçün tələb olunan maddi resurslardan məhrum edilib. Məlumat qıtlığı mühitində müstəqil media əldə edə bilməyə gücü çatdığı alternativ məlumatları topluma ötürməyə çalışır. Bunlar bəzən çox dəqiq, bəzən isə hərtərəfli yoxlanması çox çətin olan məlumatlardır. Bütün hallarda formal media daha məsuliyyətli davranır. Məlumatları yaymazdan əvvəl çək-çevir edir. Yaydığı rəylərə fikir verir. Peşə qaydaları və fərdi məsuliyyət, oxucu auditoriyası qarşısındakı məsuliyyət, redaksiya intizamı hər halda sözünü deyir. Normal, oturuşmuş media sıradan çıxarıldıqca onun yerini bir qədər daha az məsuliyyəti və xəbərləmənin prinsiplərə daha az bağlılığı olan, bəzən bir, bəzən bir-iki şəxsin idarə etdiyi media tutur. Amma hər halda yenə də bu medianın məsuliyyətliliyi daha yüksək olur. Formal, klassik media boğulduqca, redaksiyalar dağıldıqca, ələ alındıqca, jurnalistlər tutulduqca, gözdən salındıqca sosial şəbəkələrdəki fərdi yazarların meydanı genişlənir. Fərdi videolarını FB və ya Youtube üzərindən yayanların auditoriyası qat-qat artır. Bu əlbəttə azadlıq, sərbəstlik imkanıdır. Amma yayılan məzmunun bizim anladığımız jurnalistika standartlarına uyğun olmasını yalnız arzu edəcəksən. Belə olduqda xüsusilə böhranlı anda meydan məsuliyyətli jurnalistikadan alınıb verilir qeyri-məhdud, bəzən anonim mənbələr dairəsinə. Hökumətin müstəqil medianı zorla sıradan çıxarmasının meyvələridir bunlar. İndi onu yeməyə məcburdur. Amma bu acıları dada-dada yenə səhvlərini anlaya da bilmir. Sosial şəbəkələri bağlamaq olmur. Birini bağlayırsan o birisi var. Gündə biri platforma çıxır. Bir ölkədə Telegram, o birində Whatsapp, hansındasa Twitter. Hamının ağzını qapaya bilməzsən. Youtubeni bağlamaq ölkəni qapatmaq kimi bir şeydir. Müxalifəti əzəcəksən, normal tənqidi medianı sıradan çıxaracaqsan, ədalət mühakiməsini məhv edəcəksən, məmur özbaşınalığına rəvac verəcəksən, alacaqsan əvəzində Qubanı. Alacaqsan İsmayıllını. Siyəzəni və s. Bundan da nəticə çıxarmayıb daha dərin faciələrə girəcəksən. Jurnalistləri qovub, dağıdıb yerində idarəolunmaz, yağış seli kimi axan, haranı düzəldəcəyi, haranı dağıdacağı bəlli olmayan sosial şəbəkə istifadəçilərini alacaqsan. Hələ sevinsinlər ki, yenə də civil və açıq mübarizə tərəfdarları olan məsuliyyətli bloqqerlər camaata az-çox təsir edə bilir. Hökumətin sayəsində biz tezliklə tamamilə underground nüfuz sahiblərinin və ya radikal dini ekstremist məzmunlu təbliğat aparanların tam ümidinə qala bilərik.Hökumətin media barəsində atdığı son addımlar da bütün əvvəlki səhvlərinin təkrarıdır. Həm qanunsuzdur bütün bu addımlar, həm də əsassızdır. Hansı konkret fakta əsasən açıb bu cinayət işini? Bastainfo.com, yaxud criminal.az nəyi paylaşıb ki, bu qanunsuz məzmun sayılıb? Siyasi sifariş ayrı şeydir, qanun ayrı şey. Hökumətin hansısa məzmun xoşuna gəlməyə bilər. Onu tənqid edənləri, yaxud da konkret məqamda onun siyasətinə mane olanları aradan qaldırmaq istəyə bilər. Prokurorluq, məhkəmə siyasi sifarişlərin qarşısında "Farağat" vəziyyətdə durmaqdan "şərəf" duyurlarsa, vəssalam. Hakimiyyətin sözçüsü Səyavuş müəllimin sözü rahatca ittiham aktına və məhkəmə hökmünə çevrilə bilir. Cəzalanan FB istifadəçiləri haqqında heç bir məlumat yoxdur ortalıqda. Nə yazıblar? Nəyi məhkəmələr qanunsuz məzmun (terrora çağırış, asayişin pozulmasına çağırış) sayıblar? Bəlli deyil.

- Ümumiyyətlə son illər biz belə tendensiyalar tez-tez rastlaşırıq. Hansısa bir hadisə baş verəndə ya jurnalistlər, saytlar, eləcə də sosial şəbəkələr günahkar çıxarılır. Və bir çox vaxt onlarla bağlı ölçülər götürülür və qanunvericilkdə bəzi dəyişikliklər edilir. Hakimiyyət bu məsələdə nə dərəcədə haqlıdır?

- Onlayn media üzərində hökumət senzurasına yol açan qanun və onun tətbiqindən bir müddət keçib. Nə baş verdi bu dönəmdə?Guya ölkəmizə, insanlarımıza zərərli, qorxulu təbliğatlar yapan resurslardakı məzmunları bloklayacaqdılar. Radikal ekstremizm belə getdi. Nə bilim cinayətkar məzmun belə getdi. Hap-gop! Nə oldu? Birinci kündədən hər şey küt getdi, necə deyərlər. Bütün normal, civil, keyfiyyətli, amma tənqidçi media vasitələri tamamilə bloklandı. Qanunsuz saydıqları yazının bir parçası yox. Bir yazı yox. Bütün sayt. Bütün saytlar.Kimlər idi bunlar? Azadlıq radiosu. Azadlıq qəzeti. Meydan TV, Azərbaycan saatı, Turan TV. Normal, alternativ xəbər mənbələri. Normalda bu resurslar ölkənin içində heç bir maneə olmadan işləməlidi. Reklamı da, gəliri də olmalıdı. Kimə sərf etmir bu? Niyə sərf etmir? Azərbaycan vətəndaşına, ölkənin bugünü və sabahına, onun güclü bir toplum olmasına sərf etdiyinə şübhəm yoxdur. Hökumət bu yanlış yöndə daha da irəli getdikcə ölkə daha dərin böhrana girə bilər. Yalnız və yalnız yeraltı, gözəgörünməz, heç bir məsuliyyəti olmayan xəbər mənbələrinin əsiri olmaq erasına.

- Hakimiyyət tərəfindən sosial şəbəkə istifadəçilərinin təqibi, həmin resurslara yönəlik qınaqlar ölkədə sosial şəbəkələrin məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxara bilərmi?

- İran məhdudlaşdırıb gözümüzün qarşısında. Amma sosial və siyasi kataklizmlər zamanı bu məhdud sosial rabitə insanları səfərbər etməyə bəs edir. Bu imkanlar isə durmadan artır. Get-gedə daha da çətinləşir bunu məhdudlaşdırmaq. Azərbaycan elə resurslara malik deyil dünyadan tam təcrid oluna bilsin. Bütün iqtisadiyatı, maliyyəni qapalı rejimə keçirsin. İnternetsiz, rabitəsiz bir cəmiyyət formalaşdırsın. Mümkünsüz bu. Bütün məhdudlaşdırmalar dar və müvəqqəti olacaq və vəziyyəti yalnız pisləşdirəcək.

- Sosial şəbəkələrlə bağlı fərqli münasibət var. Fikirlərə görə sosial şəbəkələrin olması həm də hakimiyyətlərə sərf edir ki, orda insanlar yazmaqla, emosiyalarını ortaya qoymaqla enerjilərini boşaldırlar. Digər fikir isə odur sosial şəbəkələr olmazsa, həmin enerji başqa yerlərdə ortaya çıxacaq. Əgər sosial şəbəkələr məhdudlaşdırılarsa, bu kimə və yaxud nəyə xidmət edəcək? Hakimiyyət bu addımları ölkədəki sabitliklə əlaqələndirir. Bu addımlarla hakimiyyət istədiyinə nail ola biləcəkmi?

- Sosial şəbəkələrin sərf edib etmədiyi barədə necə düşünməsi hökumətin keyfiyyəti ilə bağlıdır. Yaxşı hökumətə nəinki sosial şəbəkələr, normal, güclü media da sərf edir. Tənqidçi media. Hətta müxalifətin fəaliyyəti üçün imkanların yetərincə olması da sərf edir. Baxır hökumət nə niyyətdədir. Hakimiyyətə öz xalqına xidmət vasitəsi kimimi baxır, ya hakimiyyəti zəbt edib varlanmaq, hamını susdurmaq, nə varsa özünə götürmək vasitəsimi? Bütün hallarda, məhdudlaşdırma bəlli hədləri, qırmızı çızgiləri keçdikcə yeni qaydalar, yeni təhlükələr, daha qorxulu proseslər başlayır. Dərinə getdikcə bu arta-arta gedir. Sosial şəbəkələr insanlara ürəyini boşaltmaq imkanı verir, sakitləşdirə də bilir. Amma maarifləndirir. Məsuliyyətləndirir. Düzgün qərarlar verməyə yardım da edir.

- Hakimiyyəti söz azadlığı, mətbuat azadlığına imkan yaratmağa nə vadar edə bilər?

- Yalnız siyasi tələb. Yəni cəmiyyətin institusionallaşmış tələbi. Hakimiyyətin zərərli monopoliyasına son qoyulması. Bataqlığa doğru uzun illər dartınmış hökumətin bu yoldan geri dönməsi çox çətindir. Amma cəmiyyətin bunu tələb etdiyini, bu tələbin ciddi olduğunu görüncə daha tez islahatlara razı olacağı da mümkündür.