Təhsil haqları � sistemsi z bir yanaşma

***

-Azərbaycan universitetlərində təhsil haqqının çox yüksək olması ilə bağlı mütəmadi olaraq ekspertlər, valideynlər, tələbələr şikayət edir. Siz nə düşünürsünüz? Azərbaycanda təhsil haqları yüksəkdir, yoxsa qənaətbəxş?

-Təəssüf ki, son 7 il ərzində 5 mindən çox tələbənin təhsil haqlarını ödəyə bilmədiyi üçün təhsilini yarımçıq qoyduğunu nəzərə alsaq, bu təhsil haqları kifayət qədər böyük rəqəmdir.

Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan gəncləri daha az təhsil haqqı ödəməklə qonşu ölkələrdə daha yüksək təhsil ala bilərlər, bu zaman biz böyük sayda insanın xaricə üz tutmasına şərait yaratmış oluruq.

Təhsil haqları müəyyən olunarkən istər Nazirlər Kabineti, istərsə də Universitetlər təkcə sərf olunan xərcləri düşünməməlidirlər, onlar həmən o qədər yüksək məbləğdə vəsait ödəyib təhsil alan tələbələrin sonradan əmək bazarında iş tapması, alacağı əmək haqqını da nəzərə almalıdırlar. Təəssüf ki, tələbələrin təhsil aldıqları müddətdə ödədikləri təhsil haqlarını geri qazanmaq üçün indiki əmək haqqı məbləği ilə 10 ilə qədər vaxt lazımdır. Hazırda Azərbaycanda dövlət universitetlərində ən yüksək təhsil haqqı 6500 manat, ən aşağı təhsil haqqı isə 1000 manatdır. Qardaş Türkiyənin dövlət universitetlərində minimum təhsil haqqı 100 manat, maksimum təhsil haqqı 3000 manatdır. Rusiyada bu rəqəm 400 manat və 3500 manat arasında dəyişir. Ukraynada 500-2500 manat məbləğində təhsil haqları dəyişir. Bu dövlət universitetində olan təhsil haqlarıdır. Özəl universitetlərdə isə rəqəmlər fərqlidir.

-Ümumiyyətlə, Azərbaycanda universitet təhsilində ödənişli əsaslarla təhsilin hər il artdığının şahidi oluruq. Hazırda Azərbaycanda universitet təhsilinin neçə faizi ödənişli əsaslarladır? Yəni nə qədər tələbə ödənişli əsaslarla təhsil alır?

-İlk növbədə qeyd edim ki, hazırda Azərbaycanın 54 ali təhsil müəssisəsində 160 minə yaxın tələbə təhsil alır. Onların 70 faizi öz vəsaiti hesabına, yəni, ödənişli əsaslarla, 30 faizi isə dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına təhsil alır. Bu, o deməkdir ki, hazırda Azərbaycan ali təhsil müəssisələrində 120 minə yaxın şəxs ödənişli əsaslarla təhsil alır. Təssüflər olsun ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 54 ali təhsil müəssisələrində təhsil alan 160 mindən çox tələbəyə hansısa güzəştlər tətbiq edilmir. Halbuki dünya təcrübəsində tələbəyə nəqliyyat vasitələrindən istifadə etməkdən başlamış, geyim, restoranlar, kitab dükanlarında güzəştlər tətbiq edilir. Hətta qardaş Türkiyədə tələbələrə verilən yaşıl kart vasitəsilə onlar böyük əhəmiyyət kəsb edəcək dərəcədə güzəştlərə sahibidir.

Təəssüf ki, ölkəmizdə müstəqillik dövründən bu yana yalnız ölkə başçısının sərəncamı ilə xüsusi kateqoriyada olan şəxslərə təhsil haqları ilə bağlı güzəşt olunur. Başqa tələbələrə yönəlmiş tədbirlər həyata keçirilmir. Bir neçə il əvvəl tələbə kartı adı altında bəzi geyim və restoranlarda endirim nəzərdə tutan kartlar paylandı. Lakin bu tələbə kartlarının heç bir xeyri olmadı. Həmin mağazalar kifayət qədər bahalı idi və hətta mağazaların xəbəri yox idi ki, güzəşt edilməlidir. Bu şəbəkə biznesi adlanan sistemdir. Məsələn, Türkiyədə bu sistem var və bütün tələbələrə "Yaşıl kart" verilir. Onlar tələbə olduqları müddətdə adi vətəndaşlarla müqayisədə 80-90 faiz endirimlər əldə edirlər. Bu güzəştlər ictimai nəqliyyatda və s.yerlərdə endirimlər daxildir.

Təəssüf ki, həyata keçirilən belə tədbirlər regionlarda yerləşən ali məktəb, peşə-ixtisas təhsili məktəblərinə şamil edilmir. Tələbə güzəşti dedikdə orta məktəbi bitirmiş, ondan sonrakı pillədə təhsil alan bütün şəxslərə şamil olunmalıdır. Amma Bakıda universitet tələbələrinə şamil edilməsi belə layihələrin çatışmazlığıdır. Sözsüz ki, belə tədbirlər olsa, çox müsbət addım olar.

-Bu yığdığı təhsil haqlarını universitet necə bölüşdürür? Yığılan təhsil haqlarına görə universitetlər tələbələrinə nə verir? Yüksək təhsil verə bilirmi?

-İlk növbədə qeyd etmək istəyirəm ki, ali təhsil müəssisələrində kadr hazırlığı həyata keçirildiyi ixtisaslar üzrə təhsil haqları ona sərf olunan xərclər smetası əsasında müəyyən olunur. Belə ki, bir il ərzində tədris olunan fənlərə görə müəllimlərə ödəniləcək əmək haqqı, sərf olunacaq olunacaq bütün resurslar hesablanaraq təhsil haqqı müəyyən olunur. Tələbənin təhsil müəssisələrinə ödənilməsi nəzərdə tutulan təhsil haqqına hətta universitetin saxlanması üçün nəzərdə tutulan, lahiyələrin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan xərclər də daxildir. Yeni ixtisaslar üzrə müəyyən edilmiş təhsil haqlarında müxtəlif təhsil haqları ixtisaslar üzrə plan yerlərinin sayı da təsir göstərir. Xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən universitetlərdə isə bu adambaşına düşən xərclər smetası əsasında müəyyən edilir. Məhz buna görə də, Azərbaycan universitetlərinin təhsil haqqı dünyanın 1000 universitetindən bahadır. Keyfiyyət isə onlardan dəfələrlə aşağıdır. Belə ki, müəyyən ixtisaslar var ki, plan yeri çoxdur və müəyyən edilmiş xərclər smetası üzrə ortaya çıxan məbləğ daha çox tələbə arasında bölüşdürülür ki, bu zaman ortaya az məbləğ çıxır. Amma müəyyən ixtisaslar var ki, Xalq çalğı alətləri, Solo oxuma, Dilijorluq və s kimi ixtisaslar var ki, onların plan yeri az olduğu üçün bütün xərclər az plan yeri arasında bölüşdürülür və nəticədə bu kimi ixtisaslar üzrə yüksək təhsil haqları formalaşır. Bu əlbəttə ki, təklif olunan qiymətlərdir.

Məlumdur ki, ali məktəblərin plan yerləri tam şəkildə dolmur. Müəyyən sayda plan yeri boş qalır ki, bu zaman öncədən planlaşdırılmış maliyyə hesabatlarında kəsr yaranır. Ona görə də, ali təhsil müəssisələri də təhlükəsizlik marjiyasını müəyyən etmək üçün təhsil haqlarının daha da qaldırırlar.

-Azərbaycanda təhsil haqqına görə əziyyət çəkən tələbələrin sayı çoxdurmu? Nə qədər tələbə bu səbəbdən təhsilini yarımçıq qoymalı olub?

-Dediyim kimi, statistikaya baxsaq, görərik ki, son 5 il ərzində 7 mindən çox tələbə təhsil haqqını ödəyə bilmədiyi üçün ali təhsil almaqdan məhrum olub. Yəni, 1-2-ci kursda oxuyub, növbəti illərin təhsil haqqını ödəyə bilmədiyi üçün universitetdən imtina etməli olub.

-Bir çox ölkələrdə tələbələr üçün özəl şirkətlər, fondlar müəyyən şərtlər əsasında, müqavilə əsasında tələbələrin təhsil haqqını ödəmək üçün pul, kredit ayırırlar. Konkret bu sahə üzrə ixtisaslaşan fondlar var. Hətta bəzən universitet öz tələbəsinə belə kreditlər verir. Bizdə belə fondlar və ya tendensiyalar varmı? Bu vaxta qədər dövlət, fond, şirkətlər nə qədər tələbəyə kredit verib?

-Avropa ölkələri və ABŞ, postsovet məkanından isə Rusiya, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan və Özbəkistan təhsil kreditləşməsini tətbiq edirlər. Məsələn, ABŞ-da bununla Federal Agentlik məşğul olur. Agentliyin çox böyük dövriyyəsi var. Kreditlər 3 növdür: federal tələbə krediti, valideyn krediti və özəl kredit. Hər biri müxtəlif qruplara və şərtlərlə verilir, faizlər çox aşağıdır. Dövlət yaxşı oxuyan tələbələr üçün bir sıra başqa güzəştlər də tətbiq edir. Bəzi ştatlarda təhsildə, elmdə yüksək nəticə əldə edən tələbələrə o kreditlər bağışlanır. Analoji qurumlar Almaniyada var, Fransada, Böyük Britaniyada, Şərqi Avropa ölkələrində də var. Kreditlərin mənbəyi kimi adətən dövlət resursları çıxış edir, amma dövlətin stimullaşdırdığı özəl fondlar, banklar da bu prosesdə iştirak edə bilir. Həmçinin universitetlərin özləri də kredit ayırırlar. Əksər ölkələrdə faizlər çox aşağı, müddət uzun olduğu üçün qaytarılmasında çətinlik yaratmır. Adətən kreditin qaytarılmasına universiteti bitirdikdən 2 il sonra başlanılır, 5-7-10 ilə, bəzənsə 30 ilədək müddətdə qaytarılır. Bütün dünyada təhsilin inkişaf etdirilməsində bu kreditlər böyük rol oynayır. Müsəlman ölkələrindən İndoneziya və Türkiyədə məhdud da olsa təhsil kreditləşməsi tətbiq olunmağa başlayıb. Avstraliyada təhsil kreditləri faizsiz verilir. Bəzi ölkələrdə isə faizlər yalnız texniki xərcləri örtəcək həcmdə olur - 1-2 faiz.Ümumiyyətlə tələbə kreditləri konstitutsiyanın tələblərinə ziddir.Belə ki, konstitusiyaya görə maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq iste"dadlı şəxslərin təhsili davam etdirməsinə dövlət zəmanət verir. Qardaş Türkiyədə də bu kredit sistemi mövcuddur və tələbələrə mox ciddi güzəştlər edilir.

Bu gün ali təhsil müəssisələrini bitirənlərin 42 faizi işlə təmin olunur. Bunun üzərində işləmək lazımdır. Çünki kredit götürüb təhsil haqqı ödəyən şəxlər potensial problem kreditora çevrilir. Yəni Azərbaycanda hal hazırda tələbələrə güzəştli kreditlərin veriləsi mövcud deyil. Olan da Maarifçi kreditidir. O da özəldir. Və büdcəsi yoxdur. Hazırda dövllət tərəfindən müəyyən kateqoriyaya aid olan şəxslərin təhsil haqları büdcənin vəsaiti hesabına ödənilir. Yəni Milli qəhrəman övladları; I, II qrup əlil olan gənclər; Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün, müstəqilliyinin və Konstitusiya quruluşunun müdafiəsi zamanı əlil olmuş vətəndaşların övladları; Valideynlərini itirmiş, valideyn himayəsindən məhrum olmuş və ya internat məzunları olan gənclər; I qrup əlil valideyni olan gənclər; Hər iki valideyni əlil olan (I,II qrup) gənclər in təhsil haqları dövlət tərəfindən ödənilir ki, bu da kredit deyil.

O ki, qaldı özəl banklar tərəfindən istehlak krediti formatında tələbələrə verilən kreditlər, onlar sadəcə olaraq reklam və cəlb edicilik üçündür.

"Maarifçi Tələbə Kredit" Fondundan yerli mediaya verilən məlumata görə, kredit imkanlarından istifadə edəcək tələbə auditoriyasının daha da genişləndirilməsi üçün yeni qaydalar hazırlanır. Hətta yeni konsepsiyanın bu tədris ilində açıqlanacağı bildirilib. O da diqqətə çatdırılıb ki, fond bu vaxtadək 15 universitetlə əməkdaşlıq etmiş və həmin universitetlər tərəfindən müraciət edən tələbələrlə ümumilikdə 247 təhsil krediti müqaviləsi imzalanıb.

- Necə etmək olar ki, tələbələr təhsil haqları barədə deyil, təhsilləri barədə düşünsünlər? bu məsələ necə yoluna qoyulmalıdır?

-Düşünürəm ki, universitetlər təhsil haqlarını aşağı salmalı, tələbələrə təhsil haqqını hissə hissə ödəməyə imkan verməli, eyni zamanda tələbələrə güzəştli şərtlərə, faizsiz təhsil kreditləri verilməlidir. Bu il təhsil haqqı artımı keçən illə müqayisədə ciddi şəkildə olmasa da, plan yerlərinin sayının artması bu məsələyə təsir edib. Ötən il Ali təhsil müəssisələrinin müsabiqəsində 44772 abituriyent iştirak etmişdi və onlardan 39906 nəfəri ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunmuşdu. Həmin abituriyentlərdən 11963 nəfər dövlət sifarişi əsasında, 27943 nəfər isə ödənişli əsaslarla təhsil almaq hüququ əldə etmişdi. Bu il isə müvafiq olaraq müsabiqədə 47847 plan yeri uğrunda 58294 nəfər abituriyent mübarizə aparır. Saytdakı və plan yerlərində olan artım universitetlərin də gəlirini artıracaq. Eyni zamanda mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq ali təhsil müəssisələrində ödənişli əsaslarla təhsil alan bəzi kateqoriyalara aid olan tələbələrin təhsil haqqı təsdiqedici sənədlər təqdim etdikləri halda, dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödənilir. Ümumiyyətlə, təhsil haqqının formalaşması əsasən təhsilin keyfiyyətinə görə bazara, əhalinin ödəniş qabiliyyətinə uyğun, təhsil müəssisəsinin öz maddi-texniki bazalarına, yəni tələbələrə dərs demək üçün cəlb ediləcək mütəxəssislərə, tədris prosesi üçün sərf edilən başqa xərclərə görə müəyyənləşir. Misal üçün tələbələri təcrübə üçün xaricə və ya ölkəmizdə olan qabaqcıl şirkətlərə göndərirlər ki, orada təcrübə keçərək, artıq ali məktəbi qurtarana qədər hazır mütəxəssisə çevrilsin, onun potensialına böyük tələbat olsun və bütün bu sadalananlar bir araya toplanılıb, onun üzərinə təhsil haqqı formalaşdırılır. Təəssüflər olsun ki, bizdə bu təcrübə yoxdur.

Düşünürəm ki, bizdə təhsil haqqı havadan-sudan müəyyənləşdirilir. Misal üçün, hüquq ixtisası üzrə kadr hazırlığı pedaqoji kadr hazırlığından ucuz başa gəlir. Ən bahalı aviasiya mütəxəssisi hazırlanmasıdır, onun praktikasına çəkilən xərclərlə edilən ödənişlər uyğunlaşmır.