Transxəzər qaz kəməri Merkelin Bakıya səfərinin diqqət mərkəzindədir

***

-Azər bəy, Azərbaycanın da içərisində olduğu və Azərbaycan ətrafında maraqlı proseslər baş verir. Əvvəla, Xəzərin statusu, ardınca parlamentin komitə sədrinin Azərbaycanın KTMT-yə üzvlüklə bağlı açıqlaması, Almaniya kansleri Angela Merkelin Rusiya prezidenti ilə görüşü, daha sonra Merkelin regiona və Azərbaycana əvvəlcədən planlaşdırılan səfəri, daha sonra isə Azərbaycan prezidentinin Rusiyaya əvvəlcədən planlaşdırılan və gözlənilən səfəri. Bəlkə, siz bu hadisələrin görünməyən tərəflərini bizə izah edəsiniz. Nə baş verir?

-Dünyada gedən proseslər əsasən ABŞ-ın xarici siyasətində dəyişikliklər fonunda baş verir. Belə ki, Trump administrasiyası ABŞ-ı daha çox özünə qapanmış, müttəfiqləri ilə birgə qərarlar verməyən ölkəyə çevirir. Məhz bunun nəticəsidir ki, ABŞ-Almaniya, ABŞ-Aİ münasibətlərində müəyyən gərginlik yaşanır, "Şimal axını - 2" layihəsinin reallaşdırılması məqsədilə Almaniya-Rusiya tandemi yaranır, Azərbaycanda KTMT-yə üzvlük məsələsi müzakirəyə çıxarılır, Xəzərin statusu ilə bağlı qərar verilir və daha çox Rusiyanın maraqları önə çıxarılır. Xəzərin statusuna gəlincə, imzalanan konvensiyada hər hansı tərəfi birtərəfli qaydada uduzan və ya udan tərəf də adlandırmaq mümkün deyil. Bu saziş kompromislər sazişidir və gələcək layihələrə həm qırmızı, həm yaşıl işığı yandıra biləcək anlaşmadır. Rusiya Transxəzər boru kəmərinin çəkilməsinə veto hüququndan imtina edib. Bundan sonra Rusiyanın yalnız "Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi haqqında protokola" istinad edərək Azərbaycan və Türkmənistan sektorundan keçən Transxəzər qaz kəməri layihəsinin reallaşmasına nəzəri cəhətdən mane olmaq imkanları var. Bir sözlə, bu məsələdə qeyri- müəyyənlik imzalanan sazişdən sonra da hələ də qalır və istənilən qərar siyasi (geosiyasi) konyekturadan asılı olacaq. Digər tərəfdən, ABŞ-ın son sanksiyalarından sonra həm Rusiya, həm də İran üçün təhlükəsizlik məsələləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər iki ölkə xarici hərbi bazalarının Xəzər dənizində yerləşdirilməsinə yol verməməyə çalışır. Söhbət təbii ki, əsasən ABŞ-dan gedir. Bu vəziyyət də konvensiyada qeyd olunub. Bir sözlə, Xəzərin statusunda əsas qarşılıqlı güzəşt nöqtələri yuxarıda sadaladığım iki məsələdədir. Putin və Merkelin görüşü zamanı əsas müzakirə mövzusu məhz qaz tədarükü məsələsi, yəni "Şimal axını - 2" layihəsi olub. "Şimal axını" qaz kəmərinin illik buraxılış qabiliyyəti 55 milyard kub metr təşkil edir. "Şimal axını - 2" layihəsi mövcud qaz kəmərinin gücünü iki dəfə artırmağa imkan yaradacaq. Aİ transatlantik ticarət münasibətlərində polad və alüminiuma qoyulan rüsumların artırılması, NATO-da problemlər, Rusiya və Çinin daha aqressiv olduğu bir vaxtda Almaniya kansleri Angela Merkel qlobal nizamın təzyiq altında olduğunu açıq şəkildə bəyan edir. Almanlar deyirlər ki, hətta soyuq müharibənin ən pis dönəmində belə onlar SSRİ-dən qaz alıblar. Lakin Reyqandan bu yana avropalıların ruslardan qaz alması ABŞ-ın heç vaxt xoşuna gəlməyib. Məsələ həm siyasi, həm iqtisadidir. Qərbi Avropanın Rusiyadan daha çox asılı vəziyyətə düşməsi ABŞ-ın ürəyincə deyil. Digər tərəfdən də ABŞ-ın sanksiyalara əl atmağa hazır olması, o cümlədən də Trampın Avropaya daha çox maye qaz satmaq istəyi ilə əlaqəlidir. Lakin Almaniya hökuməti layihəni dəstəkləyib, İsveç və Finlandiya isə tranzitə icazə verib. Bundan sonra layihəni dayandırmaq üçün Trampın "Qazprom"un iştirak etdiyi projelərə qatılan şirkətlərə (Almaniyanın "Uniper" və "Wintershall", Niderlandın "Shell", Avstriyanın "OMV" və Fransanın "Engie" şirkətləri) qarşı sanksiya tətbiq etməsi gözlənilən davranışdır. Bununla da ABŞ-la Avropa müttəfiqləri arasında münasibətlər daha da pozulacaq... "Şimal axını - 2" layihəsinin Xəzərin statusu və Transxəzər boru kəməri ilə bilavasitə əlaqəsi olmasa da dolayısı ilə hər ikisi cari geopolitik gündəm masasının üzərindədir. Hər iki məsələ qarşılıqlı kompromisin obyekti ola bilər. Əgər "Şimal axını - 2" ilə bağlı Rusiya-Almaniya tandemi baş tutsa "Transxəzər qaz kəməri" layihəsinin gerçəkləşməsi mümkündür. Bu, Rusiyanın "Şimal axını - 2" üçün verdiyi güzəşt olacaq. Xəzərin statusu da artıq buna imkan verir. Merkellə Əliyev arasında görüşdə də əsas mövzu Transxəzər boru kəməri layihəsi olacaq.

-Bir tərəfdə Azərbaycan və Qərb münasibətlərində buzların əridiyi bir dönəmin olduğunu deyirlər. Yəni, iyulun 12-də Avropa İttifaqı ilə imzalanan sənəd, İlqar Məmmədovun azadlığa çıxması, İtaliya prezidentinin Azərbaycana səfəri, İlham Əliyevin Fransaya səfəri, ardınca isə Almaniya kanslerinin səfəri. O biri tərəfdə isə Rusiya ilə münasibətlərin daha da istiləşməsi. Rusiya tərəfdən Qarabağla bağlı açıq bəyanatlar, bizim deputatın KTMT açıqlaması. Bəzi ekspertlər deyirlər ki, KTMT-yə üzvlük Qarabağ problemini həll edəcək. Yəni, Azərbaycan ciddi seçim qarşısındadır?

-Azərbaycan 1993-cü ildə Kollektiv Təhlükəsizlik Sazişinə qoşuldu (saziş 1994-də qüvvəyə minib), 1999-da isə bu sazişdən çıxdı. Bu 5 il ərzində ölkəmizin həyatında müsbətə doğru heç nə dəyişmədi. Qarabağın bir kəndi də bizə qaytarılmadı. Bundan sonra Azərbaycan öz xarici siyasət vektorunu dəyişməli olub, Qərbyönlü GUAM - Demokratiya və İqtisadi İnkişaf Naminə Təşkilatında (Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldova) iştiraka daha çox önəm verib, Avropa Şurasının üzvü olub. Daha sonra Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası və Hərbi Doktrina qəbul edilib. Hər iki sənəddə Azərbaycanın Avropa institutlarına inteqrasiya və NATO ilə dərin əməkdaşlığı öz əksini tapıb. Hər iki sənəd kağız parçası olaraq və nəzəri baxımdan hələ də qüvvədədir. Bir sözlə, KTMT-yə üzvlük ölkəmizin əsas sənədlərinə ziddir və vaxtilə belə bir səmərəsiz təcrübəmizin olduğuna görə səmərəsizdir. Çünki KTMT daxilində Qarabağ münaqişəsinin bizim xeyrimizə həll olunması ehtimalı yoxdur. Çünki bu çərçivədə "həllin" bədəli müstəqillikdir. Gələk əsas məsələyə - müstəqillik məsələsinə. Ölkənin müstəqil olması, sadəcə, dövlətin suveren olması anlamına gəlmir. Bu, həm də hakim elita üçün sərbəstlik deməkdir. Əliyev hakimiyyətinin xarici siyasətinin əsas konsepsiyası - dünya gücləri arasında balans saxlamaq üzərində qurulub. Məsələn, Rusiya ilə əməkdaşlıq edilir, lakin bu ölkənin əsas siyasi, iqtisadi və hərbi projelərində iştirak edilmir. Və ya Qərblə əməkdaşlıq edilir, lakin Aİ ilə assosiativ saziş imzalanmır, NATO ilə dərin əməkdaşlığa və ya üzvlüyə can atılmır. Bu gün gördüyümüz də ondan ibarətdir ki, hər iki tərəf (Qərb və Rusiya) Azərbaycanın mövcud statusunda konsensusa gəliblər. Məhz buna görə Qərb bizdə antidemokratik vəziyyətə dözümlüdür, Rusiyanın isə hər şeyi olduğu kimi desək, insan haqları, ümumiyyətlə, vecinə deyil. Bir sözlə, bu günə kimi Əliyev hakimiyyəti üçün bu status yalnız dividentlər gətirib və indiki mərhələdə balans siyasətini dəyişmək işinə gəlmir. KTMT-yə üzv olmaq isə tərəf tutmaq anlamına gələcək. Belə bir vəziyyətdə də Əliyev iqtidarı insan haqları mövzusunu alverə çevirə bilib, duruma uyğun olaraq da elə qərarlar verir ki, qırmızı xətti keçməli olmasın. İlqar Məmmədovun azadlığa çıxmasını da bu konteksdə dəyərləndirə bilərik. Digər tərəfdən, onu da qeyd etmək lazımdır ki, indiki mərhələdə olmasa da gələcəkdə Azərbaycan KTMT-yə üzv ola bilər. Hakim elita yalnız bir halda üzv olmağa hazır olacaq: iqtisadi (maliyyə) resursları tükəndiyi zaman! Çünki bu, baş verdikdə daxildə sosial və siyasi tələblər artacaq və hakimiyyətin əldən getməsi ehtimalı yaranacaq. Hakimiyyəti əldə saxlamaq üçün isə sərt tədbirlərə əl atmaq və belə olan təqdirdə xarici siyasət konsepsiyasında dəyişiklik etmək məcburiyyəti yaranacaq. Yuxarıda dediyim kimi, Rusiya üçün demokratiya və insan haqları mövzusu yoxdur və Azərbaycanı hərbi-siyasi layihələrində görməyə hər zaman hazır olacaq. Təbii ki, o vaxta Rusiyanın özündə dəyişikliklər olmasa. Bu mövzuda hakimiyyət nümayəndələrinin provokativ çıxışları və müsahibələri sizi çaşdırmasın. İndiki mərhələdə KTMT-yə üzv olmaq hakim elitaya sərf etmir.

-Azərbaycan balanslaşdırılmış siyasətdən imtina etməli olsa, yəni, seçim qarşısında qalsa hansı tərəfi seçəcək? Və ya hansı tərəfi seçməlidir?

-Daha əvvəl dediyim kimi, Əliyev hakimiyyəti tərəf tutmalı olsa şübhəsiz ki, Rusiyanı, KTMT-ni seçəcək. Çünki əks təqdirdə demokratik Qərb blokuna inteqrasiya etməli olacaq və bu da gec-tez hakimiyyətin əldən getməsi ilə sonuclanacaq. Bu da dediyim kimi, ya resursların tükənməsi ya da geopolitik dəyişikliklər nəticəsində mümkündür. Düşünürəm ki, Əliyevlər siyasi hakimiyət və xaricdə olan mülklər, bank hesabları arasında seçim etməli olsalar birincini seçəcəklər.

-Almaniya kanslerinin ölkəyə səfəri xeyli vaxtdır ki, geniş marağa səbəb olub. Hətta İlqar Məmmədovun azadlığa çıxmasını onun səfəri ilə əlaqələndirənlər var. Almaniyada yaşayan azərbaycanlılar kanslerin səfəri öncəsi aksiyalar təşkil edib, bəzi bəyanatlar, tələblər irəli sürdülər. Siz nə düşünürsünüz? Bu səfərin nəticəsində Azərbaycanda insan haqları və demokratiya sahəsində hansısa müsbət irəliləyişlər gözlənilirmi? Yoxsa, daha çox başqa məsələlər ərtafında müzakirələr, razılaşmalar olacaq?

-Görüşdə əsasən mövzu Transxəzər boru kəməri layihəsi olacaq. Bunun yanında Aİ ilə Azərbaycan arasında müzakirə olunan, lakin imzalanmayan saziş müzakirə olunacaq. Bu konteksdə də insan haqları və demokratiya mövzularına da toxunacaqlar. Təbii ki, bölgədə təhlükəsizlik mövzusu çərçivəsində Qarabağ mövzusunun da üzərindən keçəcəklər. Lakin dediyim kimi, Qarabağ, demokratiya və digər mövzular Transxəzər boru kəməri layihəsinin kölgəsində qalacaq.

-Azərbaycan prezidentinin Rusiya səfərindən nə gözləyirsiniz? Bu görüşdə hansı məsələlər müzakirə olunacaq və ya olunmalıdır? Və bu görüşün nəticəsi Azərbaycana nə verəcək?

-Böyük ehtimal bu səfər çərçivəsində Azərbaycanın KTMT ilə əməkdaşlığı mövzusu müzakirəyə çıxarıla bilər. Bildiyiniz kimi, bu arada KTMT-nin əsasnaməsində müəyyən dəyişikliklər edildi və təşkilata üzv olmayan ölkələrə müşahidəçi statusunda iştirak imkanı yaradıldı. Ehtimal odur ki, Azərbaycan bu imkandan yararlanmaq üçün təşkilata dəvət edilə bilər. Lakin dediyim kimi, balanslaşdırma siyasətini dəyişmək Əliyev hakimiyyətinin işinə yaramır.