2017-ci ildə media böhranı davam edib

KİV təsirini itirir

KİV peşəkar jurnalist sexi olaraq ildən-ilə informasiya xaosu okeanına çevrilən informasiya məkanına təsirini itirir. Bu okeanda KİV-in fəaliyyətinin və jurnalistlərin davranışının pis-yaxşı özünü tənzimləməsini təmin edən prinsip və etik normalar yoxdur. İnformasiya məkanının iştirakçıları söz, ifadə azadlığı entuziastlarıdır. Onların sayı həndəsi silsilə ilə artır, onlar sosial şəbəkələri işğal edir və əsas informasiya, yanlış informasiya, həqiqət, yalan, böhtan, təhqir, sevgi və ədavət daşıyıcılarına çevrilirlər.

Səhnəyə kiborqlar nəsli çıxır - mobil proqramlar, sosial xidmətlər artıq onların həyatının, təfəkkürünün, bütünlükdə həyat tərzinin bir parçasıdır.

Bu, qaçılmaz prosesdir. Amma o, dövlətin yanlış informasiya siyasətinin formalaşdırdığı kimi əxlaqsızca deyil, ən azından təkamül şəklində, daha əxlaqlı ola bilərdi. 90-cı illərin sonlarından başlamış KİV üzərində total nəzarət cəhdi bu gün əlimizdə olan nəticələrə gətirib çıxarıb. Dövlət mümkün ictimai nəzarət və kommunikasiya daşıyıcıları kimi KİV-i zərərsizləşdirib və demək olar ki, qısa müddətli Pirr qələbəsini qeyd edib, amma internetin hədsiz imkanları və fərdlərin azadlıq arzusu informasiya konqlomeratı qarışığı yaradıb, dövlət onun qarşısında aciz qalır. Bu isə dövlətin özünün sonu deməkdir.

Müstəqil, məsuliyyətli, keyfiyyətli Azərbaycan KİV-lərinin öldürülməsi və intiharı artıq başa çatmış faktdır.

İnternet ölkənin əsas informasiya meydanına çevrilir

Qaynar.info-nun baş redaktoru Zahir Əzəmətin göstərdiyi müxtəlif məlumatlara görə, fəal İnternet istifadəçilərinin sayı 6-8 milyon nəfər təşkil edir. Belə ki, World Stats-ın məlumatına görə 7,8 mln.; ITU (International Telecommunication Union) məlumatına görə 7.72, Internet Live Stats məlumatına görə 6.03 mln., CIA World Factbook-un məlumatına görə isə 7.72 mln.

Müxtəlif mənbələrin məlumatına görə, Azərbaycan fəal İnternet istifadəçilərinin sayının (mln. nəfər)

"Hootsuite" mərkəzinin və "We Are Social" mərkəzinin hesabatına görə, son bir ildə İnternet istifadəçilərinin sayı 3%, sosial media istifadəçilərinin sayı 29% artıb.

"We Are Social" jurnalı yazır ki, 2017-ci ildə əhalinin 80%-i İnternetdən istifadə edib.

Təxmini məlumatlara görə, ölkədə 300-ə yaxın xəbər saytı var, onların əksəriyyətinə hakimiyyət tərəfindən nəzarət olunur. Son illər hakimiyyət onlayn mediaya nəzarət həyata keçirmək üçün çox cəhd edib. Bunun üçün cəlb etmə, həbs, hədə, saytların bloklanması, qanunvericilik məhdudiyyətləri kimi alətlərdən istifadə olunub.

Məşhur ekspert Ələsgər Məmmədlinin məlumatına görə, 2007-ci ildən KİV haqqında qanuna 13 dəfə məhdudlaşdırıcı xarakterli dəyişikliklər edilib. 2017-ci il fevralın əvvəllərində İnternet medianın bloklanması və bağlanması üçün hüquqi əsas yaradılıb. Bütün bunlar Rabitə Nazirliyinin saytları bloklamasına imkan verib. Amma hətta saytların bloklanması üçün hüquqi əsaslar olduğu halda, 2017-ci ildə ən az 14 onlayn saytın qanunsuz bloklanmasının şahidi olduq. Bu gün 40-dan çox sayt məhkəmə qərarı olmadan bloklanıb. 10 jurnalist və bloger həbsdədir.

Belə bir şəraitdə hökumət sərbəstdir və ya alternatif informasiya şəbəkələrinin inkişafını stimullaşdırmır. İnsanları yeganə məlumatlı olmaq arzusu onların həm informasiya toplamaq, həm də onu yaymaq fəallığını artırır. Bu gün Azərbaycanda sosial şəbəkələr əsas xəbər mənbəyinə çevrilir. Son nümunələr: Azərbaycanda iyulun 3-də elektrik şəbəkəsinin çökməsi və həmin gün Gəncə merinə qarşı sui-qəsd. Hər iki halda dövlət informasiya strukturları, KİV-ləri iflic vəziyyətinə düşdü və baş verənlər və hadisələrin gedişatı haqqında aydın məlumat verə bilmədi. Demək olar ki, bütün məlumatlar, yanlış məlumatlar sosial şəbəkələrdə, şəbəkə istifadəçiləri tərəfindən yayıldı. Bu, media sisteminin açıq-aşkar informasiya kollapsı idi.

Bu hadisələr həm də hakimiyyətin sosial şəbəkələrin fəallığına reaksiyasını göstərdi. Ardınca hüquq-mühafizə orqanlarında bir sıra saytların redaktorları ilə "profilaktik söhbətlər", saytların bloklanması, sosial şəbəkə fəalların həbsləri gəldi.

KİV-in iqtisadi kollapsı

Dövlət Statistika Komitəsi 2017-ci il üçün KİV-in iqtisadi, demək olar ki, baza məlumatlarını, onların mövcud olma, inkişaf əsaslarını açıqlayıb. Bu, Azərbaycan mətbuatı tarixində ən cansıxıcı məlumatlardır.

2017-ci ildə Azərbaycanda kütləvi informasiya vasitələrinin reklam gəlirləri 4 mln. 684.8 min manat (2,3 mln. avro) təşkil edib. Bu, əvvəlki ilə nisbətən 6,2 mln. manat (3,1 mln. avro) azdır. 2016-cı ildə reklam gəlirləri 10 884 800 manat (5,4 mln. avro) təşkil edib.

2016 və 2017-ci illər ərzində Azərbaycanda kütləvi informasiya vasitələrinin reklam gəlirləri (mln. manat)

Gəlirlər aşağıdakı kimi azalıb:

Televiziya: (-4,5 mln. manat (-2,25 mln. avro) 3,5 mln. manata qədər (1,7 mln. avro). 2016-cı ildə gəlirlər 8.036.000 manat (4 mln. avro) təşkil edib.

Radio: (-778 min manat (-389 min avro) 701 min manata qədər (350 min avro). 2016-cı ildə 1.479.000 manat (739 min avro) təşkil edib.

İnternet resurslar: (-895 min manat (-450 min avro) 352 min manata qədər (176 min avro). 2016-cı ildə 1.247.000 manat (623 min avro) təşkil edib.

Qəzetlər və jurnalistlər: (-104,5 min manat (-52 min avro) 35,5 min manata qədər (17,7 min avro). 2016-cı ildə 140 min manat (70 min Avro) təşkil edib.

Azərbaycanın KİV-lərin əsas informasiya sahələr üzrə reklam bazarının gəlirlərinin azalması (min. manat)

Orta hesabla KİV-in payına düşən:

Televiziya: 10 TV - hər birinə illik 350.000 manat (175 min avro)

Radio: 10 - hər birinə illik 70 min manat (35 min avro)

Onlayn-media: 300 - hər birinə illik 1170 manat (585 avro)

Qəzetlər və jurnallar: 30 - hər birinə illik 1170 manat (535 avro).

2017-ildə Azərbaycan mətbuatının vahid reklamdan orta gəlirləri (min. manat)

ÜDM-də media reklamının payında misli görünməmiş azalma

2017-ci ildə Azərbaycan ÜDM-i 66,2 mlrd. manat (33,1 mlrd. avro) təşkil edib.

ÜDM-də media reklamının payı 0,006% azalıb.

Reklamdan adambaşına düşən gəlir 0,49 manatdır (0,30 avroa).

Leqal ve qeyri-leqal dotasiyalar

Demək olar ki, bütün KİV-lər dövlətin dotasiyasındadır. Rəsmi olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəi Fondu tərəfindən təxminən 34 qəzetə ildə 2,5 mln. manat (1,25 mln. avro) ayrılır.

Orta hesabla hər nəşrə aylıq 6 min manat (3 min avro) düşür.

Amma KİV-ə dəstək vəsaitinin böyük hissəsi qeyri-leqal şəkildə daxil olur.

Reklam bazarının vəziyyəti ekspertlərin Azərbaycan mətbuatının auditoriya sayında böyük itkilər verməsi haqqında rəyini təsdiq edir. Əsas informasiya mənbəyi olan yerli televiziya ölkənin bütün teleauditoriyasının 20%-i qədər auditoriyaya malikdir. Auditoriyanın təxminən 67%-i türk telekanallarına baxır, qalanları Rusiyanın payına düşür və çox cüzi seqmenti Qərb ölkələri tutur.

Qəzetlər ümumiyyətlə nüfuzunu itirib. Onların gündəlik pərakəndə satışı onlarla, yüzlərlə və çox nadir hallarda minlərlə nüsxə təşkil edir.

Təxirəsalınmaz tədbirlər

Sadalanan faktlar və təmayüllər aşağıdakıları ehtiva edəcə təxirəsalınmaz tədbirlər görülməsini tələb edir:

1. KİK azadlığı üçün qanunvericilik bazasının yaradılması

2. Müstəqil, keyfiyyətli və məsuliyyətli KİK-in inkişafı üçün əlverişli əsaslar yaradılması

3. Azad və operatif informasiya əldə edilməsi üçün şərait yaradılması

4. Qanunvericilikdən cinayət məsuliyyətinin çıxarılması

5. hakimiyyət-KİK-cəmiyyət arasında açıq informasiya dialoqunun qurulması.