Məktəbdə zorakılıq: suallar qalır

14 yaşlı Elinanın özünü məktəbin 3-cü mərtəbəsindən ataraq intihar etməsindən sonra sosial şəbəkələrdə #Elinaüçünsusma, "Bullinq gələcəyi bulandırır" adlı kampaniya başlanıldı. Bunun ardınca insanlar sosial şəbəkələrdə məktəblərdə gördükləri hadisələr barədə yazmağa başladılar. Yazılanlar məktəblərdə vəziyyətin heç də yaxşı olmadığını göstərirdi. Müəllimlər tərəfindən uşaqların sıxışdırılması, məktəb direktorlarının özbaşınalığı, yuxarı siniflərin aşağı sinif şagirdlərinə qarşı münasibəti, məktəbli oğlanların qızlara qarşı qısnamaları, məktəb rəhbərliyinin isə bütün bunlara göz yumması və.s. Məktəblərdə niyə belə hallar baş verir? Uşaqları gələcəyə hazırlayan təlim- tədris mərkəzlərində cərəyan edən bu proseslərin arxasında nələr və ya kimlər dayanır? Bütün bunlarla bağlı təhsil üzrə ekspert Elçin Mahmud ASTNA-nın suallarını cavablandırıb.

***

-Elçin bəy, son günlər Elina hadisəsindən sonra sosial şəbəkələrdə bir kampaniya başladılıb. Bir çox insanlar məktəblərdə gördüklərini yazmağa başlayıblar. Yazılanlar həqiqətən ürəkaçan deyil. Sizcə, məktəblərdə vəziyyət nə yerdədir? Həqiqətənmi uşaqlara təhsil -tərbiyə verməli olan müəssisələrin bir çoxunda rəhbərlik və yaxud müəllimlər uşaqlarla belə davranırlar?

-Əvvəlcə mütləq qeyd edim ki, ölkəmizdə orta məktəblərdə şagirdlərin fiziki baxımdan özlərindən daha güclü yoldaşları və yuxarı sinif şagirdləri tərəfindən davamlı olaraq ələ salınması halı, müəyyən fiziki və mənəvi təzyiqlərə, zorakılıqlara məruz qalması çox geniş yayılıb. Bullying adlandırılan və dünyanın bütün ölkələrində rast gəlinən belə hərəkətlərə qarşı müxtəlif tədbirlər görülsə də, təəssüf ki, Azərbaycanda bullying ilə mübarizə demək olar ki, çox aşağı səviyyədədir. Zəif tərbiyə edilmiş şagirdlərin bir-birlərini təhqir formasında ələ salması, alçaltması, vurması orta məktəblərimizdə müəllim və rəhbərliyə daxil olan şəxslərin (direktor, direktor müavinləri və s.) hər gün rastlaşdığı, lakin çox təəssüf ki, qarşısını ala bilmədiyi və ya mane olmaq istəmədikləri hallardır. Bullying-in son illərdə ölkəmizdə çox yayılmış formalarından biri də yuxarı sinif şagirdlərinin daha çox özlərindən aşağı sinifdə oxuyan qızlara qarşı müəyyən seksual hərəkətlər etməsidir. Yuxarıda növlərini qeyd etdiyim və etmədiyim bütün zorakılıqlara qarşı ilk tədbiri müəllimlər və onlarla birlikdə məktəb psixoloqları görməlidir. İlkin mərhələdə şagirdlərlə mütəmadi profilaktik söhbətlər aparılmalı, belə hərəkətlərin qarşı tərəfdə gərginlik, narahatlıq, qorxu yaratması izah edilməlidir. Bu cür söhbətlər effektli olmadıqda mütləq məktəbin rəhbər şəxslərinə məlumat verilməli, valideynlər məktəbə dəvət edilməli və övladlarının başqalarına qarşı etdiyi zorakılıqlar, onların mənfi nəticələri barədə xəbərdar edilməlidirlər. Lakin çox təəssüf ki, müəllimlər, məktəbin psixoloqları, direktor müavinləri və direktoru nəinki bullying kimi ciddi problemə qarşı heç nə etmirlər, əksinə, çox vaxt elə özləri də bilərəkdən və ya bilməyərəkdən bu prosesdə iştirak edirlər. Müəllimlərin şagirdləri müxtəlif formada ələ salması, onlara qarşı təhqiramiz ifadələr işlətməsi, bir şagirdi bütün sinifin qarşısında pərt etməsi, şagirdlərin problemləri ilə maraqlanmaması bu gün orta məktəblərimizdə müşahidə etdiyimiz ən ciddi nöqsanlardandır. Direktorların şagirdlərlə yaxından maraqlanması, onları dinləməsi, pis hərəkətlərdən çəkindirmək üçün müəyyən söhbətlər aparması isə nadir rast gələ biləcəyimiz bir haldır.

-Sizcə, bu münasibətin səbəbi nədir?

-Ən vacib səbəblərdən biri məktəbin müəllim-psixoloq-rəhbərlik kollektivinin işlərinə peşəkar yanaşmamasıdır. Müəllim düşünür ki, işi yalnız pis-yaxşı dərs deməkdən ibarətdir. Məktəbin psixoloqu adətən, ya vaxtilə bu ixtisasa imtahanda balı aşağı olduğu üçün məcburiyyətdən qəbul olan biri olur, ya da direktorun ailə üzvü, qohum-tanışı. Hər iki halda psixologiya ilə heç elementar səviyyədə tanış olmayan bu şəxs şagirdlərə hansısa kömək göstərə bilmir və ya bilməz. Direktorun işi isə adətən dərs saatlarının və növbəsinin bölüşdürülməsindən əldə edilən rüşvətlə kreslodakı yerini daha da gücləndirməkdən ibarət olur. Özünü yaxşı apara bilməyən şagird haqqında direktora məlumat verildikdə isə daha pis şeylər baş verir: direktor özü ya təhqir və alçaltma formasında şagirdə qarşı zorakılıq tətbiq edir, ya da bir neçə sillə və ya yumruq zərbəsiylə şagirdi daha da sındırır.

-Bir çoxları bu münasibəti həmin pedaqoqların da vaxtilə eyni münasibətə məruz qaldıqlarını və yaxud da hazırda birbaşa və ya bilavasitə onlardan üstün vəzifədə olan şəxs və ya qurumların eyni münasibəti ilə üzləşdiklərini deyirlər. Bu, nə dərəcədə doğrudur?

-Bu gün müəllimlik ixtisası üzrə kadr hazırlayan ali və orta-ixtisas təhsil müəssisələrində ən zəif tədris edilən, yalnız nəzəri biliklərin əzbərlədilməsindən ibarət olan fənlər məktəb psixologiyası və pedaqogikadır. Bu iki fənn üzrə demək olar ki, heç bir praktik bilik əldə etməyən tələbələr sonrakı illərdə təhsil müəssisələrində müəllim işləyərkən ən yaxşı halda, ixtisaslarına uyğun fənn üzrə müəyyən bilikləri öyrətməklə kifayətlənirlər. "Sakit ol, danışma, sus, kəs səsini, müəllim danışanda şagird sakit dayanar, müəllim nədir, şagirdə xoş üz göstərdi nədir və s." bu kimi tezisləri rəhbər tutan sovet dövründə pedaqoji təhsil alıb müəllim işləyən nisbətən yaşlı nəsil isə uzun illər öncə öyrəndikləri ənənəvi pedaqoji yanaşmanı davam etdirirlər. Müəllimlərin əmək haqlarının aşağı olması, məktəbə çox vaxt məcburiyyətdən gəlib-getmələri, dərs demək üçün çox aşağı stimula malik olmaları, direktor başda olmaqla rəhbər şəxslər tərəfindən mütəmadi tənqidə və bəzən təhqirə məruz qalmaları onların özlərinin də bilməyərəkdən zorakılıq törədən tərəf olmalarına səbəb olur.

-Gəlin, vəziyyəti psixoloji təhlil edək. Bu münasibəti uşaqlara sərgiləyən pedaqoqlar, müəllimlər bu vəziyyətə necə gəliblər? Və uşaqlara bu münasibəti sərgiləməklə nəyə nail olmaq istəyirlər?

-Orta məktəbdə dərs keçən müəllimlər antibullying təlimlərinə, seminarlara cəlb edilməli, məktəbdəki zorakılıqların aradan qaldırılmasının müasir və yeni formaları barədə məlumatlandırılmalıdırlar. Müəllimlər düşünməlidir ki, şagirdlərlər xoş rəftar etmək, onların davranış və tərbiyələrini daima diqqətdə saxlamaq, müşahidə etdikləri şifahi, fiziki zorakılıqları aradan qaldırmaq üçün tərəflərlə mütəmadi söhbət etmək, seksual zorakılıqlardan vaxtında xəbər tutub bunu edən tərəfi cəzalandırmaq tədris etdikləri fənni öyrətməklə eyni dərəcədə əhəmiyyətli məsələlərdir.

-Müəllimlər, məktəb direktorları məsuliyyət daşıyıcılarıdırlar. Amma onlar rahatlıqla məsuliyyətlərinin üstündən xətt çəkə bilirlər. Buna səbəb cəzasızlıqdırmı, yoxsa maddiyyatmı və ya bilmədiyimiz daha başqa səbəbləri var?

-Əslində son illər orta məktəblərdə müəllimlərin şagirdlərə qarşı etdikləri zorakılıqlarla bağlı sosial şəbəkələrdə paylaşılan bir neçə video ilə əlaqədar cəzalandırılan, işdən çıxarılan müəllimlər var. Amma çox vaxt müəllimlərin, xüsusilə də direktorların barəsində şagird və valideynlər tərəfindən edilən şikayətlər cəzasız qalır. Və nəticədə neqativ hallar daha da genişlənir. Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, cəzasızlıq bir müddət sonra direktor və müəllimin belə mənfi halları davam etdirməsinə yenidən şərait yaradır. Ardıcıl şikayətlərinin cavabsız və nəticəsiz qaldığını görən valideynlər isə əksər hallarda bu vəziyyətlə barışmalı olurlar. Bu isə sonda Elina kimi faciələrin yaşanmasına səbəb olur. Valideyn övladının digər şagirdlər tərəfindən şifahi, fiziki və hətta seksual təzyiqlərə məruz qalması barədə məktəbin müəllimlərinə və direktoruna şikayət edir, problem həll edilmədikdə məktəbi dəyişmək istəyir, bu da alınmadıqda, vəziyyətlə barışmalı olur və qızından səbrli davranmasını, ətrafdakı insanlara və hadisələrə fikir verməməsini, birtəhər məktəbə gedib-gəlməsini istəyir. Nəticədə bir neçə dəfə belə təzyiqlərə dözən şagird sonda bezib intihara əl atır.

-Ümumiyyətlə, vəziyyət belə davam edərsə bunun təhsil üçün, indiki uşaqların gələcəyi üçün hansı nəticələri ola bilər? Bunun qarşısını almaq üçün hansı addımlar atılmalıdır?

-Vəziyyət təəssüf ki, çox uzun müddətdir belə davam edir, hətta getdikcə daha da pisləşir. Hər gün orta təhsil müəssisələrimizdə minlərlə şagird digər şagirdlər və müəllimlər tərəfindən müxtəlif növ zorakılığa məruz qalır. Nəticədə şagirdlər müxtəlif növ çox ciddi travmalar alırlar. Qorxaq böyüyürlər, ədalətin daima güclünün tərəfində olduğunu düşünürlər, şikayət və haqlarını tələb etməyin faydasız bir şey olduğunu zənn edirlər. Bəzən depressiyaya düşürlər, təhsildən küsür və ya uzaqlaşırlar.

Bunun qarşısını almaq üçün mütləq genişmiqyaslı işlər görülməlidir. Orta təhsil müəssisələrinin psixoloqları peşəkar şəxslər olmalı, bullying əleyhinə kampaniyalar təşkil edilməli, şagirdlərlə bu mövzuda daima söhbətlər aparılmalı, rəhbəri olduğu məktəbdə zorakılıqlara etinasız yanaşan direktorlar işdən azad edilməlidirlər.