Azərbaycan təyyarəsi ilə bağlı insident Rusiyanın böhrana reaksiya üzrə hərəkətlərini şübhə altına alır

25 dekabr 2024-cü ildə Azərbaycanın sərnişin təyyarəsinin Qroznı üzərində qəzaya uğraması Rusiyada böhranın idarə olunması ilə bağlı ciddi narahatlıq yaradaraq mühüm diqqət çəkdi. İnsayder məlumatlara çıxışı ilə tanınan “Baza” araşdırmaçı-nəşr bu yaxınlarda rusiyalı aviadispetçerlərlə təyyarənin talesiz ekipajı arasındakı söhbətlərin stenoqramını yayımlayıb. İstintaq haqqında rəsmi hesabatdan əvvəl yayımlanmış bu qeydlər mübahisəli məsələni ortaya qoyur: guya qəzaya uğramış təyyarənin ekipajı Rusiyanın hava limanlarına qəza enişindən imtina edib və bunun əvəzinə Qazaxıstanın Aktau şəhərinə enməyə qərar verib ki, bu da guya Rusiyanı məsuliyyətdən azad edir. Bu açıqlamalar mübahisəni yenidən qızışdırıb, çünki ekspertlər Rusiyanın cavabındakı potensial uğursuzluğa və vəziyyətin kəskinləşməsindəki roluna işarə edirlər.

Böhran şəraitində pilot həllər

Kapitan İqor Kşnyakinin idarə etdiyi Embraer- 190 (göyərtəsində 62 sərnişin olub) Qroznı Hava Nəqliyyatı İdarəsi ilə əlaqədən qısa müddət sonra səhər 7:36-da Çeçenistanın hava məkanına daxil olub. Bildirildiyi kimi, o vaxta qədər Rusiya radioelektron mübarizə sistemlərinin (REM) müdaxiləsi səbəbindən təyyarənin naviqasiya sistemləri söndürülüb. Düşmənin rabitəsini və naviqasiyasını pozmaq üçün nəzərdə tutulmuş bu sistemlər istəmədən təyyarənin təhlükəsizliyini poza bilər.

Qroznıya enmək üçün çoxsaylı cəhdlərə baxmayaraq, pilotlar öz naviqasiya sistemlərinin işində xarici nasazlığı anlamadan təyyarəni stabilləşdirə bilməyiblər. Bildirildiyi kimi, təyyarə zenit raketilə vurulduqda,   quyruğuna və qanadına ciddi ziyan dəydikdə vəziyyət daha da pisləşib. Yanacaq sızması və hündürlük sükanı da daxil olmaqla, kritik idarəetmə mexanizmlərinin itirilməsi təhlükəni artırıb.

Təcrübəli pilot Andrey Litvinov da daxil olmaqla, aviasiya sahəsində ekspertlər hündürlük sükanının idarəetməni itirməsini hərəkət zamanı idarəetməni itirən  avtomobil ilə müqayisə ediblər. Pilotların qarşısında demək olar ki, icrası mümkün olmayan vəzifə durub:  nasaz naviqasiya sistemləri və rabitə şəraitində sabitliyi qorumaq.

Rusiya Hava Nəqliyyatı İdarəsi öz reaksiyasına və ya onun olmamasına görə hərtərəfli təhlilə məruz qalıb.

Qeydlər göstərir ki, kapitan vəziyyətin kritik olduğunu vurğulayaraq Şimali Qafqaz aeroportlarında enmək üçün dəfələrlə icazə istəyib. Bu xahişlərə baxmayaraq, effektiv yardım göstərilməyib. Təyyarə Rusiyanın hava məkanında 1 saat 25 dəqiqə qalıb, hətta raket zərbəsindən 45 dəqiqə sonra REM sistemlərinin deaktivasiyası, "Xalça" qapalı hava məkanı protokolunun ləğvi və ya təyyarənin siqnal boğucu zonadan çıxarılması üzrə heç bir tədbir görülməyib.

Bundan əlavə, görünür, nəzərdə tutulan raket zərbəsi və söndürülmüş naviqasiya sistemləri daxil olmaqla, təyyarənin əsl vəziyyəti ekipajdan gizlədilib. Bunun əvəzinə, əvvəlcə Rusiya hakimiyyəti xarici amilləri azaltmaq üçün quşlarla toqquşma və oksigen balonunun nasazlığı kimi alternativ izahatlara arxalanıb.

Bəzi ekspertlər bildirirlər ki, bu fəaliyyətsizlik qəsdən olub, potensial olaraq raket zərbəsinə sübutların gizlədilməsinə yönəlib. Dəqiq rabitənin və operativ dəstəyin olmamasına görə ekipajın təyyarəni Rusiyanın təhlükəli ərazisindən çıxarmaqdan başqa çarəsi qalmayıb.

Aktauya qaçış: düşünülmüş risk

İdarəetmənin itirilməsi və Rusiyanın aviadispetçerlərinin səhih olmayan məlumatları ilə üzləşən kapitan İqor Kşnyakin təyyarəni Qazaxıstana, Aktauya yönləndirmək qərarına gəlib. Bakıya uçmamaq qərarı, ehtimal ki, Qroznı üstündə  raket zərbəsinin alınması sübutu gizlətmək üçün təyyarəyə yenidən hücum edilməsinin mümkünlüyü ilə  bağlı narahatlıqla əalqədar olub. Xəzər dənizi üzərində marşrut da təyyarənin suya düşərək bütün dəlilləri siləcəyi ehtimalı ilə Rusiya hakimiyyətində saxta təhlükəsizlik hissi yarada bilərdi.

Analitiklər ehtimal edirlər ki, seçimə Xəzər dənizi üzərində boş məkan və Aktaunu əhatə edən çöllər, həmçinin Rusiya hakimiyyətinə açıq-aşkar inamsızlıq təsir edib. Stenoqramlar aydın şəkildə göstərir ki, Kşnyakin əsl vəziyyətdən xəbərdar olan, lakin lazımi köməyi göstərməyən Rusiya Hava Nəqliyyatı Xidmətinə güvənməyib. Riski yaxşı başa düşən pilot, müstəsna dərəcədə peşəkarlıq nümayiş etdirərək çətin vəziyyətdə sərnişinlərin və ekipajın təhlükəsizliyinə üstünlük verib.

Qeyd edək ki, qəza siqnalı rusiyalı aviadispetçerlərə yox, Qazaxıstana göndərilib ki, bu da kritik dönüş anı olub. Qazaxıstanın  aviadispetçerləri səhər saat 9:02-də siqnal alıblar ki, bu da ekipajın Rusiyanın aviasiya rəhbərliyinə inamının tamamilə itdiyini önə çəkib. Litvinov Kşnyakinin müstəsna peşəkarlığını tərifləyib və qeyd edib ki, onun mühüm qərarları sərnişinlərin təhlükəsizliyini hər şeydən üstün tutub.

Nəticələr və cavabsız suallar

İnsident Rusiyada operativ şəffaflıq və böhranların idarə edilməsi protokolları ilə bağlı böyük narahatlığı ortaya qoyur. Mülki hava məkanında radioelektron mübarizədən istifadə və qəzaya uğrayan təyyarəyə adekvat dəstəyin olmaması aviasiya ekspertlərinin və beynəlxalq müşahidəçilərin qınağına səbəb olub.

Suallar qalır: Əgər Rusiya hakimiyyəti başqa cür hərəkət etsəydi, insidentin nəticələrini yumşaltmaq – və ya ümumiyyətlə, ondan qaçmaq - mümkün olardımı? Araşdırma davam etdikcə, çox güman ki, diqqət Rusiyanın vəziyyətin öhdəsindən  necə gələcəyinə yönələcək. Hazırda “Baza” kimi nəşrlər vasitəsilə ziddiyyətli informasiyanın dərci öz üzərindən məsuliyyəti atmaq və Rusiyanın məhdud məsuliyyətli versiyasını qəbul etmələri  üçün Azərbaycana və Qazaxıstana təzyiq göstərmək cəhdi kimi görünür.