Brüssel görüşünün yekunları: irəliyə doğru bir addım belə atılmayıb

Brüsseldə tərəflər gələcək sülh sazişinin hazırlanması ilə məşğul olmaq, sərhədin delimitasiyası və demarkasiyası, həmçinin sərhəddə insidentlərin qarşısının alınması üzrə birgə sərhəd komissiyası yaratmaq barədə razılıq əldə ediblər. Kommunikasiyaların, ilk növbədə dəmir yolunun Ermənistandan keçən 42 kilometrlik hissəsinin açılması məsələsi növbəti dəfə müzakirə olunub.

Sərhəd komissiyasının yaradılması heç də Ermənistanın və Azərbaycanın qısa müddətdə sərhədin delimitasiyasını və demarkasiyasını həyata keçirəcəyi mənasına gəlmir. Bu isə böyük sülh sazişinin mühüm tərkib hissəsidir. Müharibənin başa çatmasından sonra ötən il yarım ərzində tərəflər 9-10 noyabr 2020-ci il tarixli sülh bəyanatının kommunikasiyaların açılması ilə bağlı müddəalarını hələ də həyata keçirə bilməyiblər. Baxmayaraq ki, bu məqsədlə 2021-ci ilin yanvarında Ermənistan və Azərbaycan arasında və Ermənistan və Azərbaycan ərazisindən beynəlxalq daşımaların təşkili üçün ehtiyac olan nəqliyyat infrastrukturu obyektlərinin bərpası və yeni obyektlərin tikilməsi üzrə Ermənistan-Rusiya-Azərbaycan İşçi Qrupu yaradılıb.

Sərhədin delimitasiyası və demarkasiyası prosesini Ermənistan ilk gündən əngəlləyir. 24 avqust 2021-ci il tarixində Paşinyan hökumətin beş illik fəaliyyət proqramını təqdim edərkən Azərbaycanla sərhədlərin delimitasiyasının və demarkasiyasının maksimum operativ şəkildə başlayacağına əminliyini ifadə edib. Amma daha sonra belə deyib: “Təəssüf edirəm ki, siyasi səs-küylə əlaqədar yazda planlaşdırılmış nəticəyə müvəffəq olunmayıb”. O, seçkiqabağı dövrdə müxalifətin bu məsələni əngəlləməsini nəzərdə tutub. Həmin vaxt Aİ sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyasının başlaması üçün texniki yardım göstərməyi təklif etmişdi. Və bu məsələ Aİ-nin iki ölkə arasında sülhə nail olunması üzrə vaxtaşırı irəli sürdüyü təşəbbüslərdə əksini tapırdı. Sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası prosesinin başlaması haqqında ilk rəsmi razılaşmalara 26 noyabr 2021-ci il tarixində Soçidə Putinin vasitəçiliyi ilə nail olunmuşdu.

Sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası üzrə birgə komissiya formalaşdırıldıqdan sonra siyasi iradə nümayiş etdirilməsə, bu proses uzun illər ala bilər. Reallıqda biz sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası və kommunikasiyaların açılması məsələsində tərəflərin maraqlarının açıq-aşkar fərqləndiyini müşahidə edirik. Ərazi bütövlüyünü bərpa edən Azərbaycan nəticəni sərhədlərin tanınması, kommunikasiyaların açılması, sülh sazişinin bağlanması ilə möhkəmləndirmək istəyir. Ermənistan isə bu məqsədlərin həyata keçirilməsini Qarabağın ermənilərin məskunlaşdığı hissəsinə iddialarından imtina və Azərbaycan dövləti çərçivəsində ermənilərin hüquqlarının həyata keçirilməsinin tanınması kimi görür.

Əliyev və Paşinyan Aİ-nin sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası və kommunikasiyalarla bağlı təşəbbüsünü möhkəmləndirmək üçün bir-birinin əlini sıxmağa hazırlaşarkən, Yerevanda Brüssel razılaşmalarını qətnaməsindəki aşağıdakı bəndlərlə pozan müxalifətin mitinqi keçirilirdi:

- Arsaxın (Qarabağın ermənilərin məskunlaşdığı hissəsi – red.) Azərbaycanın tərkibində hər hansı statusunu istisna etmək,

- Kommunikasiyaların açılması bəhanəsi altında Ermənistanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü hesabına dəhliz verilməsini istisna etmək,

- Azərbaycanla Arsaxın öz müqəddəratını məhdudiyyətsiz təmin etmək hüququnun həyata keçirilməsinə mane olan heç bir müqavilə imzalamamaq.

Bu yanaşmanın yalnız müxalifətin problemə siyasi baxışı olduğunu düşünmək yanlış olardı. Hakim partiya da gizli şəkildə bu mövqeyi tutur. Ümumiyyətlə Ermənistan cəmiyyətinin siyasi cəhətdən fəal olan hissəsi Azərbaycanla bu mövzuda danışıqların və məsləhətləşmələrin uzadılması strategiyasının tərəfdarıdır. Ümidlər dünyada və regionda geosiyasi vəziyyətin dəyişəcəyi, bunun revanş üçün şans yarada biləcəyi mümkünlüyü üzərində qurulur. Bu barədə 44 günlük müharibənin başa çatdığı ilk gündən etibarən bu barədə fikir bildirirdilər və gördüyümüz kimi, bu xətt davam etdirilir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi belə bir şans ola bilərdi. Ermənistan hakimiyyəti və müxalifəti Rusiyaya dəstək nümayiş etdirməyə tələsdi ki, beləliklə Moskvanı regionda erməniyönlü addımlara sövq etsinlər. Amma Brüssel görüşü ərəfəsində və görüşdən sonra Kreml Ukrayna və Qarabağ məsələlərinin fərqli səbəb-nəticə əlaqələrinə malik olduğuna və Rusiyanın 44 günlük müharibənin yekunlarını yenidən nəzərdə keçirmək niyyətində olmadığına, müharibədən sonrakı sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası və kommunikasiyalarla bağlı razılaşmalara sadiq olduğuna eyham edib.

Aprelin 8-də erməni həmkarı Ararat Mirzoyanı Moskvada qəbul edən RF XİN başçısı Sergey Lavrov belə deyib: “Qarabağ nizamlanması üzrə 2020-ci ilin noyabrında, 2021-ci ilin yanvarında və noyabrında ən yüksək səviyyədə əldə edilmiş üç qrup razılaşmalar var. Və biz bu razılaşmaların yerinə yetirilməsini, o cümlədən Qarabağdakı Rusiya sülhməramlı kontingentinin fəaliyyətini mandatına tam uyğun şəkildə təmin etməyə davam edəcəyik”.

Bu, onun Mirzoyanın aşağıdakı bəyanatına diplomatik cavabı olub: “Əminik ki, Dağlıq Qarabağda Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin Arsax xalqının təhlükəsizliyini təmin edən səmərəli fəaliyyəti Dağlıq Qarabağda atəşkəs rejiminin möhkəmləndirilməsi və təxribatlara yol verilməməsi, normal həyatın bərpa edilməsi, regionumuzda sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi maraqlarına xidmət edəcək”.