“Problemin həlli tərəflərin arzuladığı müxtəlif xəritələrə görə yox, beynəlxalq hüquq prinsiplərinə görə həll edilməlidir”

İyulun 21-də Brüsseldə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasında görüşün planlaşdırıldığı xəbər verilir.

İlham Əliyev mayın sonunda Moskvada keçirilən üçtərəfli görüşdə demişdi ki, Bakı və Yerevanın bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanımasından sonra tərəflər arasında bütün başqa məsələlərin həlli xeyli asanlaşacaq.

Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryan iyunun 5-də demişdi ki, tərəflər arasında sülh müqaviləsi artıq bu ilin sonunadək imzalana bilər. Lakin Ararat Mirzoyan iyunun 5-də parlamentdəki çıxışında demişdi ki, ərazi bütövlüyünün rəqəmlərlə göstəricisi gələcək sülh müqaviləsində olmayacaq:

“Ermənistan ərazisinin 29,8 min, Azərbaycan ərazisinin isə 86,6 min kvadrat kilometr olmasına dair bəyanatlar siyasi bəyanatlardır. Söhbət ondan gedir ki, bu iki sosialist respublikası Sovet İttifaqının tərkibində olarkən mövcud olmuş sərhədlər daxilində Ermənistanın Azərbaycana və Azərbaycanın Ermənistana ərazi iddiaları yoxdur”.

Ermənistan xarici işlər naziri bunu da bildirib ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında sərhəd delimitasiyası üçün hansı xəritədən istifadə olunacağına dair hələ ki, razılaşma yoxdur, amma Yerevan problemin 1975-ci ilin xəritəsi əsasında həll olunmasını istərdi. Azərbaycan və Ermənistan ərazisindəki anklavlar məsələsinə toxunan Mirzoyan deyib ki, sülh müqaviləsinin layihəsində anklavlar məsələsi yoxdur.

Verilən bəyanatlar iki ölkə arasında sülh danışıqlarının çərçivəsinə az da olsa aydınlıq gətirir. Amma qaranlıq qalan məsələlər də var. Bütün bunlarla bağlı beynəlxalq məsələlər üzrə ekspert Elman Fəttah ASTNA-nın suallarını cavablandırıb.

* * *

Sual: Elman bəy, Azərbaycan Ermənistan arasındakı son danışıqları necə qiymətləndirirsiz? Ümidlər var ki, tərəflər arasında sülh müqaviləsi artıq bu ilin sonunadək imzalana bilər. Sizcə, bu gedişlə mümkündürmü?

Cavab: Son Brüssel danışıqlarında tərəflərin qarşılıqlı olaraq ərazi bütövlüyünü tanıması, xüsusilə də Paşinyanın Dağlıq Qarabağ daxil Azərbaycanın 86,6 kv km ərazisini tanıdığını bəyan etməsi yekun sülh müqaviləsinin imzalanması üçün ümid yaradır.  İlin sonuna qədər sülh müqaviləsinin imzalanmasına gəldikdə isə, ilk növbədə tərəflər son razılaşmaları, ərazi bütövlüyünün tanınması haqda dövlətlərarası müqavilə imzalamalıdır. Hesab edirəm ki, tərəflər ən yaxşı halda il ərzində bu müqaviləni imzalaya bilərlər. Yalnız ondan sonra biz yekun sülh müqaviləsinin imzalanması təqvimi haqda danışa bilərik.

Sual: Ermənistan tərəfi iki ölkə arasındakı sərhəd delimitasiyasının 1975-ci ilin xəritəsi əsasında həll olunmasını istəyir. Niyə məhz 1975-ci il xəritəsi? O xəritədə Ermənistanın xeyrinə nə var ki, bu qədər israr edirlər?

Cavab: Xəritə mövzuları sülh danışıqlarını asanlaşdıran yox, çətinləşdirən məsələdir. Problemin həllinə hansı tərəfə sərf etmək müstəvisindən yanaşılsa, bu işin içindən çıxmaq olmaz. Əlbəttə, 1920-ci ilə və ya hər iki Respublika (ZSFSR tərkibində) SSRİ-yə daxil olarkən tərtib edilmiş xəritələr əsas götürülsə, bu, Azərbaycan üçün faydalı olardı. Ancaq problemin həlli tərəflərin arzuladığı müxtəlif xəritələrə görə yox, beynəlxalq hüquq prinsiplərinə görə həll ediləcək. Bu nə deməkdir?! Birincisi, SSRİ dağılarkən müstəqil olmuş respublikaların ərazilərinin tanınmasına münasibətdə beynəlxalq hüququn “Uti- Posisdeits “ prinsipi tətbiq olunur. “Uti possidetis juris” doktrinası qədim Romada mülki hüquqlara, konkret olaraq torpaq mübahisələrinin həllinə aid edilən normadır. Qısa izahı belədir: “Nə səndədirsə, deməli o sənindir. Nə səndə deyilsə, onun sənin olmasını sübut etməlisən”. Daha sonralar bu norma Beynəlxalq hüquqda da tətbiq edilməyə başladı. İlk dəfə bu norma Cənubi Amerikada ispan koloniyalarından müstəqil olan dövlətlərə tətbiq edilib. Onlar razılaşdılar ki, imperiya bizə hansı əraziləri müəyyən etmişdisə, həmin ərazilər bizim dövlətimizin ərazisidir. SSRİ də bir imperiya idi və bu imperiya hüquqi prosedurlar üzrə yox, dağılma yolu ilə çokdüyü üçün yeni yaranmış müstəqil dövlətlərin əraziləri məhz “Uti Possidetis Juris” prinsipi ilə tənzimlənir.

Digər tərəfdən Azərbaycan və Ermənistan 1991-ci ildə imzalanmış Alma-Ata protokolunun tərəfidir. Bu protokol da “Uti Possidetis Juris” prinsipini əsas götürüb. Yəni müstəqil respublikaların tamamı SSRİ vaxtı mövcud olmuş əraziləri üzrə xəritələrlə BMT-yə müraciət ediblər və bu  ölkələrin ərazi bütövlükləri məhz həmin xəritələr üzrə qəbul edilir. Azərbaycan Ermənistan arasında sərhəd razılaşmaları da beynəlxalq hüquqa uyğun, yuxarıda qeyd etdiyim prinsiplər çərçivəsində tənzimlənməlidir. Tərəflərdən hər hansı biri bu prinsiplərlə ziddiyət təşkil edən və qarşı tərəf üçün qəbuledilməz olan xəritə təklifi  ilə çıxış edirsə, deməli Moskvanın “sülhdən yayınma” siyasətinə xidmət edir.

Sual: Azərbaycan tərəfinin ekspertləri daha çox Konstitusiyaya görə Azərbaycan Respublikasının varisi hesab olunduğu Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin xəritəsini (114 min kv. km) əsas götürməyi təklif edirlər. Bəzi ekspertlər isə Azərbaycanın SSRİ-yə daxil olduğu 1923-cü il xəritəsini əsas götürməyi təklif edirlər.  Sizcə, bu ədalətli təkliflərdirmi?

Cavab: Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti (həmçinin Ermənistan da) beynəlxalq hüququn subyektinə çevrilə bilmədən 1920-ci ilin aprelində işğala məruz qaldı. Bu baxımdan 1920-ci il xəritəsini beynəlxalq hüquq müdafiə etmir. O ki, qaldı SSRİ-yə daxil olarkən mövcud olmuş ərazilərə, bu xeyli mürəkkəb məsələdir. Əvvəla nə Ermənistan, nə də Azərbaycan SSRİ-yə daxil olub. SSRİ-nin qurucu subyekti üç Cənubi Qafqaz Respublikasının daxil olduğu ZSFSR-dir. Daha sonra ZSFSR ləğv edilib. Azərbaycan və Ermənistan arasında ilk sərhəd razılaşması isə 1929-cu ildə imzalanıb. Yəni dediyim kimi bu, çox qarışıq məsələdir. Beynəlxalq hüquq “tarixi ərazilər, dədə-baba yurdu” kimi şüarlardan doğan ədalət yanaşması ilə yox, az əvvəl qeyd etdiyim aydın prinsiplərlə işləyir.  Bu prinsiplər isə  Azərbaycanın 86,6 min kv.km ərazisini , eyni zamanda Ermənistanın 29,8 min kv. km ərazisini toxunulmaz sayır. Bunun kənarındakı iddiaları beynəlxaq hüquq tanımır və reallaşdırılması da ağlabatan deyil. 

Sual: Ermənistan xarici işlər naziri deyib ki, sülh müqaviləsinin layihəsində anklavlar məsələsi yoxdur. Sizcə, bu anklavlar məsələsi (Qazaxın 3-ü anklav olmaqla 7 kəndi, Naxçıvanın Kərki kəndi, Ermənistanın bir kəndi) necə həllini tapmalıdır?

Cavab: Əgər tərəəflər razılaşarsa, anklavlar məsələsi razılaşma ilə həll edilə bilər. Tərəflər ikili razılaşmaya nail olmazlarsa, o zaman SSRİ dağılarkən mövcud olmuş son xəritə nəyi göstərirsə, o şəkildə də həll edilməlidir.

Sual: Daha çox ərazi mübadiləsi təklifi edilir. Amma həmin kəndlərin ərazi mübadiləsi ərazi ölçüsü baxımından uyğun gəlmir. Çünki Ermənistanın həmin bir kəndinin ərazisi, Azərbaycanın Ermənistan tərəfində olan anklavlarının ərazisindən 3 dəfə kiçikdir. Belə olduğu halda ərazi mübadiləsi necə aparıla bilər ki, hər iki ölkənin ərazi bütövlüyünə xələl gəlməsin?

Cavab: Ərazi mübadiləsi beynəlxalq praktikada daha çox mehriban qonşu ölkələr arasında baş tutan razılaşmalardır. Azərbaycan və Ermənistan 30 ildir müharibə aparır, hətta sülh belə imzalaya bilmirlər. Ərazi mübadiləsi kimi çətin məsələlər Moskvadan asılılıqdan xilas olmamış rəsmi Yerevan və rəsmi Bakının həll edə biləcəyi məsələ deyil. Bu, sülh mqaviləsi imzalamış, normal qonşuluq münasibətləri qurmuş gələcək Azərbaycan və Ermənistanın nail ola biləcəyi məsələdir. Bu baxımdan qeyd etdiyim kimi mübahisələrin həllinin beynəlxalq hüququn prinsiplərinin, Alma-Ata protokolunun kənarında həlli yolu yoxdur.