Amerika təcrid siyasətindən imtina edir

***

Sual:  Ələkbər bəy, ABŞ prezidentinin son vaxtlar verdiyi müsahibələrin birində dediyi fikirlər ABŞ-Rusiya münasibətlərində gərginləşməyə səbəb oldu. Rusiya prezidenti də ABŞ prezidentini cavabsız qoymadı. Hətta mediada, televiziyalarda, TV şoularda ABŞ-a və onun prezidentinə qarşı aşağılayıcı təsvirlərin və hərəkətlərin şahidi olduq.  Eyni zamanda müsahibə həm də ABŞ prezidentinin Rusiyaya və onun prezidentinə qarşı tutduğu mövqeyə və siyasətə işıq saldı. İndi demək olarmı ki, Baydenin prezidentliyi dövründə biz bu iki hegemon ölkə arasında soyuq müharibənin şahidi olacağıq?

Cavab: Zahirən təsvir etdiyiniz mənzərə həqiqətən də "soyuq müharibə"ni xatırlatsa da Vaşinqtonla Moskva arasında hazırda yaşananlar diplomatik dəhlizlərdə daha çox "qaynar sülh" kimi xarakterizə olunur. Haqlısınız ki, prezident Baydenin məlum müsahibəsi ilə necə deyərlər, pərdələr qaldırıldı, amma bir qədər yaxın oturanlar dərhal sezə bilər ki, oynanılan "tamaşanın rejissoru" Putindir. Təkcə bir fakta nəzər yetirək: Rusiya 1999-ci ildən bu yana heç zaman Vaşinqtondakı səfirini geri çağırmamışdı. O zaman Moskvanın etirazı ABŞ-ın İraqa qarşı hava hücumuna köklənmişdi. İndi isə gəlin 1998-ci ildən bu yana, yəni Putinin hakimiyyəti illərində iki ölkə arasında baş verənlərin cüzi qismini yada salaq: Gürcüstan müharibəsi, Kosovo məsələsi, Krımın işğalı, ABŞ sanksiyaları, silah müqavilələrinin pozulması və sair və ilaxır. Yəni, demək istəyirəm ki, prezident Baydenin Putini "qatil" adlandırması son 25 ilin ən səs-küylü hadisəsi deyildi - hər halda, Ağ Ev rəhbəri bu tonla, görünür, nümayiş etdirmək istəyirdi ki, şəhərdə yeni "şerif" var və Putininn də buna cavab olaraq məhz indi ABŞ-dakı səfirini geri çağırması ən yaxşı halda, Baydeni "trollamaq", ən pis halda isə öz ölkəsindəki millətçi səsləri alovlandırmaq, başqa sözlə, daxilə boylanmaq cəhdidir.

Hərçənd ki, baş verənlər bir tərəfdən də Kremlin zəif nöqtələrini nümayiş etdirdi. Aydın oldu ki, Putin Rusiyanın xarici siyasəti ilə bağlı tənqidlərə nə qədər dözümlü yanaşsa da eyni təmkini daxili siyasətə münasibətdə nümayiş etdirə bilmir. Yəni, Qərb, məsələn, Ukrayna, Qafqaz, Suriya və digər bölgələrdə Rusiyanın davranışları barədə nə istəsə deyə bilər. Amma elə ki bəyanatlar Rusiyanın daxili siyasətinə yönəldi- hər halda, Bayden Putini ona görə "qatil" adlandırırdı ki, Kremlin sahibi öz rəqiblərini sıradan çıxarmaqla məşğuldur və bu, faktdır - Putin dərhal apoplektik olur. Sanki qarşısındakı Bayden deyil, Navalnıdır...

Odur ki, hadisələrin bundan sonrakı axarını ilk növbədə, Ağ Evin Kremli daxili siyasətdə nə qədər açıq tənqid edəcəyi, başqa sözlə, Putinin damarını nə zaman və nə qədər dərindən basacağı müəyyənləşdirəcək. Amma bütün hallarda baş verənlər, təkrar edirəm ki, "soyuq müharibə" deyil, olsa-olsa "isti sülh"dür. Hər nə qədər ABŞ-la Rusiya vaxtaşırı müəyyən mövzularda qızğın mübahisələr aparsalar da elə sahələr var ki, birlikdə işləməyə məhkumdurlar. Yada salaq ki, iki ölkənin mübasibətlərinin ən, necə deyərlər, qayaya dirəndiyi dövrlərində belə - Ukraynanın ilhaqı və Suriya müharibəsi zamanı - Vaşinqtonla Moskva nüvə sazişi üzərində birlikdə əməkdaşlıq edirdi. Başqa sözlə, söhbət supergüclərin münasibətindən gedirsə, burada diplomatların tez-tez istinad etdiyi məşhur bir ifadədə deyildiyi kimi, "eyni anda saqqız çeynəyə-çeynəyə yerimək" mümkündür. Artıq bildiyiniz kimi, prezident Bayden Putini bu ayın 22-də Vaşinqtonda keçiriləcək virtual iqlim sammitinə dəvət edib. Hərçənd, bu o demək deyil ki, Rusiya ilə münasibətləri sahmana salmaq Baydenin vəzifə borcu olmalıdır. Elədirsə, niyə bu, Putinin də vəzifə borcu olmasın?

Sual: ABŞ və Rusiya arasındakı soyuq münasibətlər Azərbaycana, regiona necə təsir göstərə bilər? Son vaxtlar Azərbaycan və Rusiya arasında münasibətlər Qarabağ müharibəsindən dolayı xeyli yaxındır. Eyni zamanda ABŞ-la da münasibətlərdə bir istiləşməyə meyllilik hiss olunur. İndi ABŞ-Rusiya arasındakı soyuqlaşma Azərbaycanı dilemma qarşısında qoymayacaq ki?

Cavab: Əvvəla, dediyim kimi,  ABŞ-la Rusiya münasibətlərinin ən gərgin anlarında belə müəyyən mövzularda bir nöqtədən vura biliblər - məsələn, nüvə müqaviləsi, Əfqanıstan, Qarabağ... Yəni, böyük dövlətlərin maraqlarından çıxış etsək, iş "kiçiklərin didişməsinə" gəldikdə, Azərbaycanın qarşısında heç kəs - ən azından Qərb - "böyüklər" arasında seçim etmək dilemması qoymayıb. Bu, həm də o deməkdir ki, Bakıdakı rəsmilər öz aləmlərində Moskvaya xitabən "nə olur olsun, Kreml ilə yalnız yaxşı münasibət saxlamalıyıq" kursunu hədəfləməklə yanılırlar. Necə ki diplomatiyada kimlərləsə "nə olur-olsun, pis münasibət saxlamaq" kursu də hədəf olacaq seçilmir..

O başqa məsələdir ki, Kreml rəhbərliyi vaxtaşırı olaraq diqqəti Rusiyanın özündəki daxili siyasi problemlərdən - indiki halda Dumaya qarşıdakı seçkilər, artan iqtisadi narazılıqlar və sair - yayındırmaq üçün tez-tez qonşuluğunda gərginliklər yaratmaqda maraqlıdır. Məsələn, hazırda Ukrayna ətrafında baş verənlərə nəzər salmaq kifatəydir...  Digər tərəfdən, son günlər Bakı ilə Moskva arasında yaşanan "İsgəndər" qalmaqalı Rusiyanın Azərbaycana həqiqətən “dost” olaraq yanaşması barədə fikirləri sual altına qoyur.

Qarabaq məsələsinə gəldikdə, Azərbaycan ötənilki müharibə zamanı əldə etdiyi üstünlükləri Putinin regional ambisiyaları əsasında deyil, demokratik dünyanın təminatı altında, erməni xalqı ilə birlikdə razılaşdırıb - rəsmiləşdirməyincə, bu xəmir hələ çox su aparacaq... Biz Ermənistanın son 30 il ərzində buraxdığı səhvləri, yəni qələbəyə təkbaşına sahiblənməyi və qarşı tərəfə diş qıcırtmağı - "hər şey qalibindir" yanaşması ilə yaşamağı - təkrarlamamalıyıq. Belə bir deyim var: müharibələri adətən uduzan tərəflər udur... Azərbaycan son aylar ərzində ərazilərinin bir hissəsini qaytarmağa müvəffəq olub, amma düşmənçilik aradan qalxmayıb, əksinə daha da dərinə işləyib, və nə qədər ki Rusiya bu məsələdən istifadə etməklə, həm Azərbaycanı, həm də Ermənistanı öz təsir orbitinə qaytarmağa çalışır, bu, belə də davam edəcək. Nəticədə isə itirən hər iki xalq - həm Ermənistan, həm də Azərbaycan olacaq.

Sual: ABŞ prezidentinin Novruz bayramı münasibətilə Azərbaycan prezidentinə ünvanladığı məktub burada bir çoxlarını “həyəcanlandırmışdı”. Onun məktubda yazdığı “mənim administrasiyam təhlükəsizliklə bağlı ümumi narahatlıqlar və regional barışıq məsələlərinin həlli istiqamətində Azərbaycanla birgə çalışacaq” və “biz həmçinin iqtisadiyyatınızın şaxələndirilməsi və Xəzər dənizində enerji imkanlarının inkişafı ilə bağlı səylərinizi dəstəkləyirik. Amerika Birləşmiş Ştatları iqtisadi əməkdaşlıq üçün yeni imkanları nəzərdən keçirmək arzusundadır” kimi fikirləri okeanın o tərəfindən Azərbaycana barışıq üçün uzadılmış əl kimi izah edilirdi. Amma eyni zamanda ötən həftə Dövlət Departamentinin dərc etdiyi insan haqları hesabatında Azərbaycanda bu sahədə ciddi problemlərin olduğu qeyd edilir. Sizcə, həqiqətənmi ABŞ Azərbaycanla yeni bir səhifə açmaq niyyətindədir? Əgər belədirsə, məqsədi nədir?

Cavab: Hiss olunur ki, Bakıdakı rəsmi təbliğat maşını prezident Baydenin Novruz bayramı münasibətilə Azərbaycan prezidentinə və xalqına ünvanladığı protokol məktubunu necə deyərlər, "lazımından artıq" oxuyub.. Əslində Ağ Evin Novruz ərəfəsində Bakıya belə məktub göndərməməsi hadisə olardı.. Odur ki, bayram təbrikinin mətnini az qala Ağ Evin "Azərbaycan doktrinası" formasında təqdim etmək heç kəsə heç nə vəd etmir. Eləcə də ötən həftə açıqlanmış insan haqları hesabatı da Azərbaycana qarşı hər hansı qərəzli mövqenin deyil, sadəcə, ölkədə ötən il ərzində baş vermiş ciddi pozuntuların əks olunduğu faktlar toplusu kimi qəbul olunmalıdır. Həm bu, həm də digər sahələrdəki problemlərin həll yolu isə qarşılıqlı müzakirədən, təmaslardan keçməlidir. Hələ ki nə Ağ Evin yeni rəhbərliyi, nə də dövlət katibi özü Azərbaycan prezidenti ilə birbaşa təmasa cəhd göstərməyib. (Ermənistanla belə bir təmas dövlət katibi səviyyəsində baş tutub). Neft ölkəsi Azərbaycan bu ay keçiriləcək Qlobal İqlim Sammitinə də dəvət almayıb (postsovet ölkələri arasında Rusiya və Polşa bu tədbirə dəvətlidir).

Azərbaycan rəsmiləri nədənsə Vaşinqtondan gələn mesajların yalnız özlərinə maraqlı hissəsini daxili təbliğat naminə qabardıb, onun ətrafında müzakirə açmağa hazır görünürlər, problemli mövzularda isə birbaşa dialoqdan yayınırlar və yaxud vaxt udmağa çalışırlar. Bakıdakı siyasətçilər, nəhayət, anlamalıdırlar ki, dünya onların ətrafında fırlanmır və heç kəs Azərbaycana pislik etmək məqsədilə gecə-gündüz hesabatlar tərtib etmir. İki ölkə bir-birinə əl uzadacaqsa - ilk addımın haradan gəlməsi vacib deyil - bu jest olduğu kimi də qəbul edilməlidir: konkret nəticəyə varmaq üçün diplomatik vasitə. İstər enerji olsun, istərsə də insan haqları və təhlükəsizlik məsələlərində nəticəsiz "xoş danışıq" aparmaq uğursuz siyasətdir. Eləcə də nəticəsiz "sərt dialoq" da uğursuz siyasətdir...

Sual: Ola bilərmi biz dövlət katibi Entoni Blinkenin “ABŞ başqa ölkələrdə rejimləri devirməklə və hərbi intervensiya həyata keçirməklə demokratiyanı zorla yeritməkdən əl çəkir” siyasətini burada hiss edək? Yəni, ola bilərmi bu istiləşmədə biz demokratiyanın, insan haqlarının, daha doğrusu  bizimkilərin dediyi kimi, ölkənin daxili işlərinə qarışmanın arxa plana keçməsinin, ABŞ-ın öz məqsədləri naminə Azərbaycanla təhlükəsizlik və iqtisadi, enerji əməkdaşlığının şahidi olaq?

Cavab: Bu suala görə çox minnətdaram. Əvvəla, ondan başlayaq ki, insan haqları heç bir ölkənin daxili işi deyil və bunun əksini iddia edənlər ciddi yanılırlar... Dövlət katibinin haqqında bəhs etdiyiniz bəyanatını mən də oxumuşam və gəldiyim ilk qənaət o olub ki, görünür, kimlər üçünsə bir sitat administrasiyanın sərgiləməyə çalışdığı yeni siyasi kursun əhəmiyyətini azaltmaq üçün göydəndüşmə olub.

Məsələ ondadır ki, Ağ Evin hazırkı rəhbərliyi iş başında olduğu son bir neçə həftə ərzində ciddi cəhdlə 4 illik "Amerika təcridi"ndən sonrakı yeni siyasi kursunu - Amerikanın qayıdışını - həm daxildə, həm də xarici audtoriyaya izah etməyə çalışır. ABŞ-ın müttəfiqlərinin nəzərində, bu qayıdış sanki "evə xoş gəlmisiniz" festivalını xatırladır - NATO və Avropa İttifaqı liderləri ilə yüksək səviyyəli təmaslar, köhnə müqavilələrin bərpası, Trampın bir vaxtlar tərk etdiyi təşkilatlara dönüş və sair...

Qeyri-müttəfiq ölkələrə gəldikdə isə onlar özlərini toxtatmaq üçün nədənsə dövlət katibi Blinkenin məlum çıxışlarından sərfəli cümləni qabartmaqla məşğuldurlar - sanki onunla prezidentin dedikləri arasında fərq axtarırlar - əsas mesaj isə kənarda qalır. Bunu bəlkə də əvvəlki administrasiyalar dövründə etmək daha inandırıcı görünərdi, amma nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət katibi Blinken artıq 20 ildir ki, xarici siyasətdə prezident Baydenin əsas sözçüsü kimi çıxış edir: biri cümlənin əvvəlini başlayanda, digəri bitirir.

ABŞ administrasiyası əslində nə deyir?  Dövlət katibi hesab edir ki, keçmiş prezident Tramp Amerikanı dünyadan təcrid etmişdi və məlum oldu ki, ABŞ istəsə də, istəməsə də, dünya özü-özünü tənzimləmək iqtidarında deyil. Bu isə o deməkdir ki, Amerika yenidən irəli düşməli və öz təşkilatçılıq rolunu məsuliyyətlə oynamalıdır. Əgər ABŞ dünya münasibətlərini tənzimləyən norma və institutları yenidən işə salmasa, o zaman Blinkenin təbirincə, iki ssenaridən biri baş verəcək: ya bu boşluğu başqa birisi öz maraqları çərçivəsində doldurmağa cəhd edəcək, ya da eyni dərəcədə pisi başa verəcək: heç kəs irəli düşməyəcək... Blinken inanır ki, Tramp administrasiyası NATO-nu, Şərqi Asiyanı yarı yolda buraxıb və Çinə qarşı ümumi münasibət formalaşdırmağı əngəlləyib. Amma eyni zamanda, o başa düşür ki, ən azı Amerikanın yarısı Trampın bu məsələlərdə yanaşmasını dəstəkləyiblər və görünür, onların da öz həqiqətləri var. "Demokratiyanı zorla yaymayacağıq" ifadəsi də əslində məhz bu kontekstdə ortaya çıxıb. Yəni, başqa sözlə, tələbat ölkələrin özlərindən gəlməlidir, əlbəttə ki, öz gələcəklərinin qayğısına qalırlarsa...

Odur ki, qarşıdakı aylarda ABŞ diplomatiyasının qarşısında iki mühüm vəzifə durur: həm amerikalıları, həm də dünyanı Amerikanın qayıdışına və onun qlobal diplomatiyanın mərkəzi təşkilatçısı kimi mühüm roluna inandırmaq. Təsadüfi deyil ki, prezident Bayden də bu yaxınlarda keçirdiyi mətbuat konfransında beynəlxalq rəqabətin kəskinləşməsinin demokratiya və avtokratiya arasındakı ideoloji mübarizənin bir tərkib hissəsi olduğunu qeyd edib.

ABŞ deyir ki, onun müttəfiqləri, xüsusilə demokratik düşərgəyə mənsub olduqlarını iddia edənlər özlərini daha düzgün aparmalıdırlar. Özü də təkcə xarici siyasətdə yox, enerji və təhlükəsizlik məsələlərində deyil, eləcə də daxili siyasətdə - kiçik “d” hərfi ilə xarakterizə olunan demokratik dəyərləri (böyük “D” deyəndə eyniadlı siyasi partiya nəzərdə tutulur – red.) və azad səsləri boğmaqdan əl çəkməlidirlər. Eyni yanaşma Azərbaycanla münasibətlərdə də üstün tutulacaq.