Antikapitalst ilahiyyatçı :� Məhəmmədin vəfatından sonra islamiyyət öldü�

Turan: Akademik Vasili Bartold 1912-ci ildə yazdığı "Xəlifə və sultan" adlı məqaləsində qeyd edib ki,Məhəmməd peyğəmbər vəfat edəndə ona vəhy edilmiş dini özüylə apardı.Ondan sonra həyata keçirilən dini qaydaların Məhəmmədə vəhy edilən din deyildir.Siz isə peyğəmbərə vəhy edilən dinin Kərbəlada torpağa dəfn edildiyini deyirsiniz.Akademik Bartoldun sözlərinə münasibətinizi öyrənə bilərikmi?

Eliaçık: Akademik Bartoldun fikrini mən də qəbul edirəm.İnsan kimi düşünsək, Məhəmmədin vəfatından sonra islamiyyət öldü.Ancaq meyid torpağa Kərbəladan sonra dəfn edildi.Kərbəlaya qədər isə islam dini səndələyərək ayaq üstündə durmağa çalışırdı.Sağdan-soldan zərbə yeyir, yerimək istəyir,ayağa qalxıb yenidən yıxılırdı.Axırda Kərbəlada öldürüldü və dünyaya gəldiyi torpaqlarda dəfn edildi.Bunu nəzərdə tuturam: Kərbəladan sonra islamiyyətin yer üzündəki məqsədləri bitdi, o məqsədləri həyata keçirmək üçün insan qalmadı.Ondan sonra iş qənimət bölüşdürməyə ərəblərin ekspansiyasına, imperiya qurma təşəbbüslərinə döndü.İslamın əsas qaydaları olan köləliyin ləğv edilməsi, ədalətin təmin edilməsi,varlı ilə yoxsulun arasındakı uçurumun aradan qaldırılması,şuraya bağlı üsuli-idarənin qurulması və s. hədəflərin həyata keçirilməsi üçün heç kim qalmadı.Bu mənada deyirəm.

Turan: Xəlifələr dini niyə bu vəziyyətə gətirdilər?Akademik Bartold yazır ki, onlar özlərini Allahın vəkili hesab edirdilər.Siz necə baxırsınız?

Eliaçık: Onlar özləri dərk etdikləri şəkildə islamın qaydalarını həyata keçirməyə çalışdılar.Məsələn, xəlifə Ömər özünün anladığı şəkildə ədalətli sistem qurmaq istəmişdi.O, ədalətli bir diktator kimi hərəkət edirdi.Ancaq Osmanın xəlifəliyi dövründə, əməvilər dövlətə sızmağa başlayaraq bəzi mühüm postları ələ keçirdilər.Üsyanların qabağını onlar aldı.Və xəlifəlik əməvi dövlətinə döndü.Daha sonra isə ərəb dövləti oldu.50 ildə köləliyin tamamilə ləğv edilməsi lazım idi, təkarvadlılığa keçilməsi lazım idi,hakimiyyət qəbilə qaydalarına uyğun olaraq, atadan oğula keçməməli idi,şuralar yığılıb demokratik şəkildə seçkilər etməliydilər.Seçilən şəxslərin hakimiyyət müddəti də müəyyənləşdirilməliydi.Yəhudilər və xristianlarla birlikdə yaşamağa davam etmək lazım idi.

Turan: Fransız antropolqu Claude Levi-Strauss yazır ki, dünyabaxışı etibarı ilə Məhəmməd zəmanəmizin Avropalısıdır.Ancaq ondan sonrakı proseslərdə islam xristianlıqla buddizmin arasına girmişdir.Bu gün Avropalıların islama mənfi münasibətinin kökündə bu dayanır.Bu barədə nə demək istəyərsiniz?

Eliaçık: Mənim fikirlərim də buna yaxındır.Bayaqkı çıxışımda da Məhəmmədi "köhnə dünyadan yeni dünyaya keçidin öncülü" kimi xarakterizə etdim.Köləliyin ləğv edilmısiylə yeni dünyaya keçilmişdir.Artıq müasir dünyada köləlik adında bir şey ola bilməz.Sonuncu peyğəmbərdir, bizi xilas etmək üçün heç bir Mehdi, Məsih gəlməyəcək.Bu baxımdan Məhəmməd peyğəmbər müasir dünyanı hazırlayan adamdır.Mən Fransa inqilabını, rus inqilabını və Türkiyədə Cümhuriyyətin qurulmasını bir-birinin davamı olan hadisələr kimi görürəm.

Turan: Əməvilərin pis vəziyyətə qoyduqları dinin düşdüyü vəziyyətə ilk ciddi etiraz Orta Asiyada Fərabidən gəlmişdir.Sizin o etiraz və Fərabi barədə fikirlərinizi öyrənə bilərikmi?

Eliaçık: Fərabi ilk etiraz deyil.Bu, əməvi sülaləsinin hakimiyyəti ələ almasından sonra başlayan prosesdir.Osmanın xəlifəliyi dövründə Əli sərt reaksiyalar göstərirdi-müxalifət orada başlayıb.91 illik əməvilər dövründə təxminən 80 üsyan baş verib.Ən çox etirazlar Xorasandan yüksəlib.Abbasilər dövründə Kərmətilər, daha sonra İsmaililər var,Babailər var-bunlar imperiyalara etiraz bildirən hərəkatlardır.Fərabi Abbasilər xilafətinə qarşı müxaliflərin mövqeyini təmsil etmişdir.Fərabiyə görə,ölkəni bir filosof idarə etməlidir, o, yüksək keyfiyyətlərə malik olmalıdır.Fərabinin əsərləri islam tarixində klassikləşmiş əsərlərdir.Mənim "Ədalət dövləti" adlı kitabımda Fərabi ilə bağlı hissə var.

Turan: Akademik Bartold xəlifəliyin Yavuz Səlim tərəfindən təhvil alınmasının da tarixi həqiqətlərə uyğun gəlmədiyini və saxta olduğunu yazır.Çünki 1258-ci ildə Hülagü Bağdadda son xəlifəni edam etmişdi.Ondan sonra heç kimdə olmayan xəlifə titulu təxminən 250 ildən sonra Yavuz Səlim tərəfindən necə təhvil alına bilərdi?

Eliaçık: Abbasilərin xəlifəliyi təhvil almaları da düz deyil.Ümumiyyətlə, xəlifəliyin özü düz şey deyil.Peyğəmbərin 48 maddəlik "Mədinə sazişi"ndə tək adamlıq sistem yox idi.Xalq kütlələrinin yaxından iştirakı ilə demokratik bir sistem qurulması nəzərdə tutulmuşdu.Orada xəlifəlikdən söhbət getmirdi."Xəlifəlik" adı altında dünyadakı krallıqlar təqlid edildi.Xəlifəliyin dinlə əlaqəsi yox idi, Allahın əmri deyildi.

Turan: Dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün cəmiyyətlərdə aydın din adamları meydana çıxıb inqilabi xarakterli çıxışlar etmədikləri müddətcə o cəmiyyətlər əsarətdən xilas ola bilmir.Məsələn, Rusiyadakı 1905-ci il inqilabında keşiş Qriqori Petrov Leninlə müqayisədə daha radikal sol çıxışlar edir, xalq kütlələri onun dalınca daha həvəslə gedirdilər.Bu barədə siz nə düşünürsünüz?

Eliaçık: İnqilabçı olub-olmamağımla bağlı mən özüm özümə qiymət verə bilmərəm.Cəmiyyətlərin fikir-düşüncə həyatına təsir göstərən adamların dəyərini onlar həyatda ikən müəyyənləşdirmək çətindir.O insanların həqiqətən fikir-düşüncəyə təsir göstərib-göstərmədiyini anlamaq üçün həyatdan köçmələri lazımdır.50 ildən sonra onların əsərlərinə, fikir və düşüncələrinə yenidən müraciət edilsə- demək,həyatda ikən düz işlər görüblər.Günün tələbinə uyğun sözlər deyib cəmiyyətdə 3-5 il hörmət görən insanlar həqiqi fikir və düşüncə adamları sayıla bilməzlər.Ən mühüm şey- ədaləti, bərabərliyi,insanların haqlarını bütün şərtlərdə müdafiə etməyi bacarmaq, inandığın prinsiplərdən əl çəkməməkdir.