İşğaldan vurulan zərərin qiymətləndirilməsi Azərbaycanın mövqeyini möhkəmləndirəcək

***

-Fuad bəy, Azərbaycan tərəfi Ermənistandan kompensasiya ala bilməsi üçün  hansı adımları atmalıdır? Prosedur qaydaları necədir? Və bunun hüquqi mexanizmi varmı?

-Azərbaycan hökuməti və dövlət orqanları tamamilə doğru olaraq dəymiş ziyanı hesablayırlar. İndi bu hesablamalar nə dərəcədə müfəssəl, təfərrüatlı, peşəkar aparılır, bunu deyə bilmərəm. Ümid edirəm ki, peşəkar və keyfiyyətli qiymətləndirmələr aparılır. O ki qaldı məhkəməyə müraciətə, baxır hansı məhkəmədən söhbət gedir. Rəsmi məlumata görə, Azərbaycan Respublikası 15 yanvar 2021-ci il tarixində Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə (AİHM) tam şəkildə şikayətini göndərib. Şikayət haqqında ancaq ümumi məlumat verilib. Ona görə bununla bağlı indidən qiymətləndirmə aparmaq çətindir. Eyni zamanda fevralın 2-də Ermənistan Respublikası da Azərbaycana qarşı belə bir şikayət verib. AİHM-ə dövlətlərarası şikayət proseduru qaydasında müraciət etmək olar və Azərbaycan artıq bir dəfə belə bir şikayət verib. Bir şikayətin verilməsi digər şikayətlərin verilməsini istisna etmir. Məsələn, Gürcüstanla Rusiya arasında problemi göstərə bilərik. 2008-ci ildə Rusiya Gürcüstanın bir sıra ərazilərini -Cənubi Osetiya və Abxaziya adlanan ərazilərini işğal etməsilə bağlı və bunun nəticəsində Gürcüstan vətəndaşlarının kütləvi hüquqlarının pozulması ilə bağlı Gürcüstan Respublikası Rusiya Federasiyasına qarşı AİHM-ə dövlətlərarası şikayətlər etmişdi. Səhv etmirəmsə belə müraciətlərin sayı üçdən az deyildi. Eynilə Ukrayna Respublikası da Donbasda baş verənlərlə bağlı, Krımın işğal edilməsilə bağlı yol vermiş pozuntular haqqında AİHM-ə müraciət edib. Biz bir şeyi fərqləndirməliyik ki, AİHM-ə verilən müraciətlərdə məhz insan hüquq və azadlıqlarının pozulması ilə bağlı məsələlər qaldırılır. Və bununla əlaqəli müvafiq təzminat tələb edilə bilər. Təzminatla bağlı AİHM o cümlədən dövlətlərarası şikayətlər üzrə qərarlar qəbul edir. Əlbəttə ki, AİHM-də bilavasitə dövlətin əmlakının, mənafeyinin maraqlarının pozulması ilə bağlı məsələlərə baxılmır. AİHM-də həmin dövlətin vətəndaşlarının, ərazisində yaşayan insanların hüquq və azadlıqları ilə bağlı məsələlərə baxılır. Dövlətin ərazi bütövlüyü, süverenliyi, sərhədlərinin toxunulmazlığı kimi prinsiplərin pozulması ilə bağlı məsələlər AİHM-in yurisdiksiyasına aid deyil.

-Amma bir çox hüquqşünaslar belə bir hüquqi mexanizmin olmadığını iddia edirlər. Konkret olaraq hüquqşünas Səməd Rəhimlinin yerli mediaya verdiyi müsahibə son günlər xeyli müzakirələrə səbəb olub. Səməd Rəhimli bildirib ki, Ermənistanın Azərbaycana Qarabağ müharibəsinə görə təzminat ödəməsini təmin edəcək hüquqi mexanizm yoxdur. O, fikrini bununla əsaslandırıb ki, “kompensasiya ödənilməsi üçün hüquqi əsas, yəni ziyan faktı yetərli deyil. Bunu təmin edəcək hüquqi mexanizm - təzminatın təyin və icra edilməsi məsələlərində tərəflər üzərində səlahiyyətə malik qurumlar olmalıdır. Dövlət daxilindəki mübahisələri, adətən, məhkəmələr həll edir. Beynəlxalq insan haqları hüququnun inkişafıyla fərdlərin dövlətlərə qarşı iddialarını araşdıran və qərar qəbul edən tribunallar da yaranıb, məsələn Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi kimi. Amma bu qurum dövlətlərarası mübahisələri həll etmir”. Səməd bəy nə dərəcədə haqlıdır?

-Bəli, baxmayaraq ki, Azərbaycan AİHM-ə müraciət edə bilər, amma AİHM Haaqada yerləşən beynəlxalq məhkəmə deyil. Və beynəlxalq məhkəmə olmadığından da bilavasitə Azərbaycan ərazisinin xeyli hissəsinin uzun müddət işğal altında olması ilə bağlı, həmin ərazidə kütləvi şəkildə Azərbaycan dövlətinə məxsus torpaqlarda müxtəlif işlərin aparılması ilə bağlı məsələlərə AİHM baxa bilməz. Azərbaycana dəymiş ziyanla bağlı məsələyə də AİHM baxa bilməz. Bundan ötrü müvafiq qurum Beynəlxalq Məhkəmədir. Biri var Beynəlxalq Məhkəmə, biri də Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi. Bunlar ayrı-ayrı qurumlardır. Beynəlxalq Məhkəməyə Azərbaycan o zaman müraciət edə bilərdi ki, o məhkəmənin müvafiq statusunun iştirakçısı olsun. Lakin Azərbaycan Beynəlxalq Məhkəmənin statusunun iştirakçısı deyil. Bu səbəbdən Azərbaycan hazırda həmin məhkəməyə müraciət edə bilməz. Belə bir variant ola bilər. Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası müvafiq razılaşmaya gəlsələr, həmin məsələyə Haaqada baxıla bilər. Yəni, Beynəlxalq Məhkəmədə baxıla bilər. Bu zaman Azərbaycanın əleyhinə baş vermiş bir sıra hərəkətlərlə də bağlı məsələlər ortalığa qoyula bilər, təzminat tələb edilə bilər və s. Lakin indinin özündə bu, mümkün məsələ deyil. Amma bu o demək deyil ki, dəymiş ziyanın hesablanması ilə bağlı görülən işlər hədər gedir. Qətiyyən belə deyil. Belə ki, çoxumuza məlumdur ki, işğal altında olmuş ərazilərdə, Ermənistan tərəfinin apardığı işlər bir qayda olaraq konkret şirkətlər vasitəsilə həyata keçirilib. O şirkətlərin böyük bir hissəsi başqa dövlətlərə məxsusdur. Başqa dövlətlərdə qeydiyyata alınmış qurumlardır. Əlbəttə ki, dəymiz ziyanla bağlı Azərbaycan dövlətinin həmin şirkətlərin məxsus olduğu ölkələrin müvafiq məhkəmələrinə müraciət etmək imkanları ola bilər. Düzdür, çox şey həmin dövlətlərin qanunvericiliyindən asılıdır. Amma prinsip etibarilə belə müraciət etmək mümkündür və kifayət qədər şanslı müraciətlər ola bilər.

-Eyni formada iddianı Ermənistan da Azərbaycana qarşı qaldıra bilərmi? Ermənistan da Azərbaycanı müharibə cinayətlərində ittiham edərək məhkəməyə müraciət edə bilərmi? Belə olduğu halda Azərbaycan özünü necə müdafiə etməlidir? Və ya ittihamlar qarşılıqlı şəkildə beynəlxalq məhkəmə qarşısına qoyulsa, o zaman məsələ necə həll olunacaq?

-Biri var cinayətlərlə bağlı hansısa ittihamlar, biri də var dövlətin süveren hüquqlarının pozulması ilə bağlı tələblər. Bunlar fərqli-fərqli məsələlərdir. Çünki birincisi Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin yurisdiksiyasına aiddir. Genosid, etnik təmizləmə və digər ağır cinayətlərə bu məhkəmədə baxılır. Həmin məsələlər Azərbaycan Cinayət Məcəlləsində də nəzərdə tutulub. Lakin bu cür məsələlərə beynəlxalq qaydada Haaqada yerləşən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində baxıla bilərdi. Ancaq nə Azərbaycan, nə də Ermənistan həmin məhkəmənin statusunun üzvləridir. Amma burada başqa bir məqam da var ki, həmin məhkəmənin statusunun üzvləri olan bəzi dövlətlərin vətəndaşları Azərbaycan ərazisində döyüşüb, hüquq-mühafizə orqanlarının məlumatına görə, onlar beynəlxalq cinayət kimi tövsif ediləcək əməllər törədiblər. Onların məsuliyyəti ilə bağlı məsələ qaldırılması perspektivi ola bilər. Azərbaycan və Ermənistan nə qədər ki həmin məhkəmənin statusunun üzvləri deyil, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi bu məsələlərə baxa bilməz. Konkret təqsirləndirilən şəxslərin məsuliyyəti məsələsinə baxa bilməz. Amma bu o demək deyil ki, Azərbaycan məhkəmələri də baxa bilməz.

-Ümumiyyətlə, bu vaxta qədər müharibə cinayətlərinə, dağıntılara görə kompensasiya tələbilə beynəlxalq məhkəməyə müraciət presedenti varmı? Belə bir təcrübə yaşanıbmı? Və maraqlıdır nə ilə nəticələnib?

-Belə presedentlər var. Nürnberq Tribunalı və onun hökmləri belə presedentlərlə bağlıdır. Yəni, bu, bilavasitə nasist Almaniyasının və onun rəhbərlərinin cinayətləri ilə bağlı məsələlərə baxmışdı. Eləcə də keçmiş Yuqoslaviya ilə bağlı yaradılmış Beynəlxalq Cinayət Tribunalında Miloşeviç və digərlərinin, ağır bəşəriyyətə qarşı beynəlxalq hərbi cinayətlər törətmiş şəxslərin məsələlərinə baxılıb. Məhkum edilənlərin sayı az deyil. Hətta Miloşeviç kimi hökmdən əvvəl intihar edənlər də olub. Tribunal qarşısına çıxarılanların böyük hissəsi məhkum edilib. Nürnberq tribunalında ölüm hökmü qüvvədə olanda ölüm hökmünə məhkum edilənlər də var idi. Son dövrlərdə də Yuqoslaviya, Uqanda ilə bağlı işlərdə uzunmüddətli ömürlük məhkum edilənlər də olub. Əlbəttə ki, belə təcrübələr olub.

-Siz Azərbaycan tərəfinin bu məqsədlə nə kimi addımlar atmalı olduğu barədə hansı təklifləri irəli sürə bilərsiniz? Azərbaycan istəyinə nail olmaq üçün bu işi necə qurmalıdır və məqsədinə necə çatmalıdır?

-Mən bununla bağlı təkliflərimi hələ 44 günlük müharibə davam edən dövrdə səsləndirmişdim. Ümumi şəkildə Azərbaycan dövləti bu istiqamətdə bir sıra addımlar atıb. Bu addımlar nə dərəcədə peşəkarcasına atılıb, bunu deyə bilmərəm. Çünki nə bu işin içində olmuşam, nə də həmin şikayətlərlə, onların məzmunu, keyfiyyəti ilə tanışam. Amma onu deyə bilərəm ki AİHM-də Çıraqov və başqaları Ermınistana qarşı, Sarkisyan və başqaları Azərbaycana qarşı işlərinə baxılanda Azərbaycan tərəfi kifayət qədər təcrübəli və savadlı xarici hüquqşünaslar tərəfindən təmsil olunurdu. Güman edirəm ki, bu dəfə də həmin təcrübədən istifadə olunub.

Azərbaycan Beynəlxalq və Beynəlxalq Cinayət məhkəmələrinin statuslarının üzvü olmasa belə, yəni bu beynəlxalq məhkəmələrə müraciət edə bilməsə də apardığı qiymətləndirmələr, dəymiş ziyanın həcminin hesablanmaları və buna dair müvafiq sənədlər Azərbaycan və Ermənistan arasındakı danışıqlarda Azərbaycanın mövqeyini istənilən halda möhkəmləndirəcək. Ermənistanın dövlət olaraq Azərbaycanın süvereniyini pozması nəticəsində vurduğu ziyanı ortalığa çıxaracaq.