Qanlı yanvar silsiləsindən beşinci yazı...

"Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində və bəzi başqa rayonlarda fövqəladə vəziyyətin elan edilməsi haqqında” fərmanı imzaladıqdan sonra Mixail Qorbaçov artıq Azərbaycan rəhbərliyinə namizəd axtarırdı. Yanvar ayının 16-da o, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında DTK-nin sədri Vaqif Hüseynova zəng edərək respublika partiya təşkilatına rəhbərlik etməyi ona təklif edir. Onun ardınca SSRİ DTK-nin sədri Vladimir Kryuçkov Vaqif Hüseynova zəng edib vəziyyət haqqında məluat alır. Vaqif Hüseynov soruşur: " Vladimir Aleksandroviç, nə baş verir? Minlərlə insan Ermənistandan Azərbaycana köçürülür. İndi Bakıda insanları öldürürlər, paralel olaraq saatlarca davam edən müşavirələr, Moskvaya məruzələr. Orada isə müəmmalı susqunluq. Heç kim heç nə etmək istəmir. Bunların arxasında nə durur?”. Kryuçkov cavabında deyir ki, “bilirsiniz ki, bizdə qərarlar, təəssüf ki, ya gec qəbul edilir, ya da ümumiyyətlə qəbul edilmir, Primakov Bakıya göndərilib. Onun geniş səlahiyyətləri var. Qorbaçovla daim əlaqə saxlayır. Vəziyyətlə bağlı Primakovu məlumatlandırın. Sonra o, Qorbaçovla söhbətinə toxunaraq əlavə etdi ki, “yeni böyük vəzifəyə hazırlaşın”. (Гусейнов Вагиф. Больше, чем одна жизнь. Книга вторая, с.280)

Bu zaman artıq Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Vəzirov üçüncü istefa ərizəsini Qorbaçovla razılaşdırmışdı. Yanvarın 18-dən etibarən onun kabinetində və onun masasında Primakov oturur, respublikadakı proseslərə biləvasitə rəhbərlik edirdi. Həmin vaxt fasiləsiz mitinqlər artıq respublika kommunist partiyasının binasının qarşısında gedirdi və MK-nın binası hər tərəfdən mitinqçilər tərəfindən mühasirəyə alınmışdı. Yanvarın 18-də Moskva nümayəndələri başda olmaqla MK binasında olan rəhbərlik mitinqə gəldi və Primakov mitinqçilər qarşısında çıxış edib bəyan etdi ki, Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyət tətbiq edilməyəcək və şəhər ətrafında toplanmış ordu Bakıya yeridilməyəcək. Eyni sözü həmin gün Sov.İKP MK milli münasibətlər şöbəsi müdirinin müavini Vyaçeslav Mixaylov respublika televiziyası ilə çıxışında təkrar etdi. Bu zaman artıq Zaqafqaziya, Moskva, Leninqrad və digər hərbi dairələrdən gətirilmiş 50 minlik ordu hissələri şəhəri işğal etmək üçün son hərbi hazırlıq işlərini başa çatdırmışdı. Demək olar ki, bütün qoşun növlərindən ibarət olan hərbi hissələr, o cümlədən DTK-nın 7-ci idarəsinin "Alfa” qrupu müxtəlif istiqamətlərdən Bakıya doğru hərəkət etməyə start vəziyyətdə idi. (Джангир Араслы. Армяно-азербайджанский конфликт : военный аспект. Баkу, 1995. С.8-9)

Yanvarın 19-da səhər kompartiyanın birinci katibi Vəzirov MK binasına gələndə mitinqçilər hər tərəfdən binaya yolu bağlamışdılar. O, MK binasına buraxılmayanda respublika DTK-nın binasına yollandı. Son günlər həmin binada sahiblik edən SSRİ DTK-nin birinci müavini Geniy Ageyev məlumat verdi ki, səhər saat 8-də SSRİ Müdafiə naziri Dmitri Yazov və SSRİ Daxili işlər naziri Vadim Bakatin Bakı yaxınlığındakı Qala hərbi aerodramuna gəlmişlər. Bakıya yola düşməzdən öncə Yazov Qorbaçovla görüşdü və xahiş etdi ki, ordunun Bakıya girməsi üçün yazılı əmr verin. Qorbaçov “bu kağızla sonra sən nə edəcəksən...?” deyib ritorik sualla məsuliyyəti öz üzərinə götürməkdən yayındı. SSRİ müdafiə naziri Dmitri Yazov sonralar xatırlayırdı ki: "Qorbaçov zəif xarakterli bir insan idi. Onun əlində ordu var idi, DTK. DİN var idi. Nə olsun? Dağlıq Qarabağın qarşısını almaq olmazdı bəyəm? Amma etmədi. Bakıda fövqəladə vəziyyət tətbiq etdi. Məni, Kryuchkovu və Puqonu çağırdı. Uçduq (Bakıya), amma hələ də yazılı əmr yox idi”.

Qala hərbi aeroportundan 4-cü ordunun qərargahına gələn nazirlər operativ müşavirə keçirdilər. Şəhərdəki vəziyyət haqqında məlumatı onlara artıq çoxdan Bakıda olan müavinləri, hərbi kəşfiyyat və əks kəşfiyyatın rəhbərləri məruzə etmişdilər. Burada Yazov elan etdi ki, yaxın 2-3 gündə fövqəladə vəziyyət elan edilməsi haqqında fərman çıxacaq və əlavə edib ki, AXC liderlərini mümkün qədər tez təcrid etmək lazımdır. (Гусейнов Вагиф. Больше, чем одна жизнь. Книга вторая, с.285)

Yanvar ayının 19-da Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin fövqəlada sessiyası Ermənistan SSR tərəfindən edilən hərbi təcavüz nəticəsində muxtar respublikanın ərazi bütövlüyü və vətəndaşların həyatı təhlükə qarşısında qaldığından, 1921-ci ilin oktyabr ayında RSFSR-in iştirakı ilə Türkiyə, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan arasında imzalanmış Qars müqaviləsinin şərtləri kobud surətdə pozulduğundan Naxçıvan MSSR-in SSRİ-nin tərkibindən çıxaraq özünü müstəqil respublika elan etdi. (Şərq qapısı. 1990. 20 yanvar)
1990-cı ilin yanvar ayının 19-da də Sov.İKP MK-da müttəfiq respublikaların mühəndis-texniki işçilərinin geniş müşavirəsi çağırılmışdı. Həmin müşavirə mərkəzi televiziyanin ikinci kanalı ilə translyasiya olunurdu. Həmin müşavirənin gedişində köməkçisi Qorbaçova gətirib bir kağız verdi. Qorbaçov tribunada çıxış edəni dayandıraraq Azərbaycandakı vəziyyət haqqında yeni aldığı məlumatı verdi və dedi: Bakıdan xəbər verirlər ki, orada vəziyyət çox gərgindir, Azərbaycanda islam respublikası yaratmaq istəyirlər. Həmin müşavirədə Azərbaycan nümayəndələri də iştirak edirdilər. Əlbəttə, Qorbaçovun bu məlumatı həmin axşam Bakıya qoşun yeridilməsinə ictimai rəyi, o cümlədən xarici ictimai rəyi hazırlamağa hesablanmışd və Bakı əməliyyatının informasiya hazırlığı idi.

Yanvarın 19-da müşavirədən sonra Mixail Qorbaçov Moskva yaxınlığındakı "Barvixa” sanatoriyasında dincələn Heydər Əliyevə zəng edib onu hədələdi. O dedi ki, "Azərbaycanda iğtişaşlar baş verir və bu iğtişaşların günahkarı odur". Qorbaçov xəbərdarlıq etdi ki, respublikada faktiki olaraq Sovet hakimiyyəti devrilib və bunun günahkarı da Heydər Əliyevdir və o, təcili olaraq hadisələrə təsir etmək barədə tədbirlər görməlidir. (Ахундова Э. Гейдар Алиев: личность и эпоха. Кремлёвская пятилетка. Баку, 2008. С.790)

Yanvarın 19-da günorta Moskvadan gələn güc nazirləri 4-cü ordunun qəragahında son əməliyyat müşavirəsi keçirdilər. Bu zaman artıq kommunist partiyasının birinci katbi Vəzirov da DTK-dan ora gətirlilmişdi. Primakov və geniralitetlə qısa müşavirdən sonra Yazov Vəzirovu yanına çağıraraq dedi ki, o, Siyasi Büronun tapşırığını yerinə yetirir. Siyasi Büro Azərbaycandakı vəziyyəti həddindən artıq mürəkkəb hesab edir və ona möhürlənmiş paket verib. Orada qısaca olaraq məlumat verilirdi ki, “Vəzirov Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun sərəncamına cağırılır”. (Агаев Р., Али-заде З. Азербайджан. Конец второй республики (1988–1993 гг.), с.175). Beləliklə, ən elementar partiya nizamnaməsinə əməl etmədən, formal da olsa respublika partiya təşkilatının qərarı olmadan Azərbaycan partiya təşkilatının birinci katibi "demokratik islahatlar” adı ilə tarix səhnəsinə çıxmış Mixail Qorbaçov tərəfindən geri, Siyasi Büronun sərəncamına çağrılırdı. Həmin axşamı 4-cü ordunun qərargahında gecələyən Vəzirov yanvarın 20-si səhər tezdən Binə aerodromundan hərbi təyyarə ilə Moskvaya göndərildi.

Azərbaycan KP MK bürosunun üzvləri yanvarın 19-da Yazovla görüşüb Bakıya hücum əməliyyatını sabaha qədər təxirə salmağı xahiş etsələr də Yazov dedi ki, " biz sizə kifayət qədər vaxt verdik”. Respublika rəhbərliyi SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri Nikolay Rıjkovla əlaqəyə girib dedilər: "sizə yalvarırıq, xahiş edirik Yazova tədbirləri səhərə qədər dayandırmağı əmr edin. Səhər Büronu toplayıb bütün məsələləri həll edəcəyik”. Onlar Rıjkova xəbərdarlıq etdilər ki, respublikada çoxlu rus əhalisi yaşayır və “onları çətin vəziyyətə qoyursunuz. Qoşunların yeridilməsi onlara qarşı nifrət hissi oyada bilər. Bunu etmək lazım deyil. Bizə səhərə qədər bu problemi həll etmək imkanı verin”. (Агаев Р., Али-заде З. Азербайджан. Конец второй республики (1988–1993 гг.), с.181) Lakin Moskvanı öz qərarından döndərmək mümkün olmadı.

Ardı var...