Qarabağda blokada

Qarabağda yol bağlanıb. Yaşayış məntəqələri arasında əlaqə kəsilib və dinc əhali əvvəlkitək hərəkət edə bilmir. Rusiya sülhməramlıları maneələri aşaraq təcili yardım maşınlarını və humanitar yükləri müşayiət edirlər.

Xeyr, bayırda 2022-ci ilin dekabrı deyil. PDM-in arxasından 1989-cu ilin noyabrı görünür..

Laçın dəhlizi açıqdır. Ermənilər Qarabağdan Ermənistana və geriyə sərbəst hərəkət edirlər. Azərbaycanlılar serpantinlərə dırmaşan və enən erməni maşınlarına laqeyd yanaşırlar.

Buradan cəmi on kilometr aralıda vəziyyət tamamilə fərqliydi. Ağdamdan 39 km. aralıda olan Şuşaya sovet hərbçilərinin (oxu rus) müşayiəti olmadan getmək mümkün deyildi. Ermənilər üç yerdə yolu bağlamışdılar: Ağdamla Əsgəran arasında, Əsgəranla Xocalı, Xocalı ilə Şuşa arasında.

Mən Ağdamın kənarında dayanıb Qarabağın qaranlıq, demək olar ki, qara meşəli dağlarına baxırdım. Buranı təsadüfən Qarabağ (türkdən tərcümədə - Qara bağ) adlandırmayıblar.

Biz sülhyaratma missiyasını yerinə yetirən SSRİ Daxili Qoşunları Ağdam komendaturasının  hərbçilərilə birlikdə Xocalıya getməliydik.

Mən, TASS-ın Azərbaycan bölməsinin – “Azərinform”un hərbi-hüquq şöbəsinin müxbiri və fotomüxbirimiz Fərid Xayrulin hadisə yerindən vəziyyəti yazmaq üçün növbəti dəfə ezam olunmuşduq.

Ağdam çobanlarının Kəlbəcərin dağlıq otlaqlarından döngəli yollarla gətirdikləri böyük qoyun sürüsü Xocalıda cəmləşmişdi. Sonra hərəkət etmək mümkün olmamışdı. Ermənilər yolu bağlamışdılar. Sürü Ağdam rayonunun Lenin adına kolxozuna məxsus idi və qoyunları bura qaytarmaq lazım idi. Komendaturada vəziyyəti müzakirə edirdilər. Plan belə idi: biz iki PDM-də Xocalıya doğru irəliləyəcəyik. Yük qatarı da oraya gələcək. Qoyunları vaqonlara yükləyib sülhməramlıların müşayiətilə geri qayıdacağıq.

Komendantın müavini mayor Vasili Aksenovdan (ad dəyişdirilib) öyrəndim ki, Robert Köçəryan Əsgəranda xəstəxanadadır. Bildirdilər ki, separatçıların rəhbəri təhlükəsizlik məqsədilə məhz buranı seçib. Mən  müsahibə üçün onunla görüş təşkil etməyi xahiş etdim. Xəstəxanaya çatdıq. Mayor xəstəxanaya getdi. İkinci mərtəbədən tibb işçiləri maraqla bizə baxırdılar və birdən onların arxasından bir kişi biz tərəfə baxdı və yox oldu. Aksenov qayıtdı: “O dedi ki, səninlə danışmayacaq”.

Yola davam etdik. Xocalıdaydıq. Hava soyuq, adamlar, bitkin, yorğun. Xayrulinlə birlikdə bir qrup yerli sakinlə söhbət etdik. Əllərində ov tüfəngləri hazır vəziyyətdə bizə maraqla baxırdılar.

“Vəziyyət necədir?” soruşdum. “Çətindir, amma geri çəkilmək fikrində deyilik”, - Xocalı sakinlərindən biri dedi.

Sonra davam etdi: "Ruslar ermənilərə havadarlıq edirlər, onları pulla ələ alırlar. Hər gün onlara içki, yemək, qadın gətirirlər. Ona görə də onların tərəfindədirlər. Üstəlik, bizim qoyunlarımızı da oğurlayırlar".

Xayrulin onlara başa salmağa çalışdı ki,  bu cür hallarda əks-tədbirlər görülməlidir: “Siz də belə edin”.

Gərginlik yarandı. Xocalılılardan biri çiynindən silahı çıxardı. Vəziyyət nəzarətdən çıxırdı.

“Bir dəqiqə, bir dəqiqə”, - mən dedim. "O, yemək və spirtli içkini nəzərdə tuturdu". İzah etdim ki, Xayrulin tatar balasıdır, Azərbaycan dilinin incəliklərini bilmir. Xocalı sakininin əli silahın kəmərilə aşağı sürüşdü. Sakitləşdi.

“Bütün bunlar harada baş verir?”, - mən soruşdum.

“Bax, orada”, yüz metr aralıda sülhməramlıların kiçik vaqonunu göstərir. Vaqon-posta getdik. Ağdam komendaturasından olan Aksenov bizimləydi.  Vaqonun qapısı bağlıydı. Döydük. Bir qədər sonra qapı açıldı və rus milis zabiti sözün əsl mənasında yerə yıxılırdı. Üzü qəzəbliydi, spirtdən şişmişdi. Komendatura nümayəndəsini görəndə özünü düzəltdi,  düymələrini bağladı.

“Bax, burada onlar ermənilərə havadarlıq edirlər”, - gənc Xocalı sakini dedi və ittihamı ötən gün post sakinlərinin qoyun oğurlaması faktı ilə möhkəmləndirdi.

“Sübut edə bilərsən?”, - mən soruşdum.

Xocalı sakini bir söz demədən çöməlib yarpaqları dağıtmağa başladı. Vaqonun 10 metrliyində torpaq və yarpaqlara bürünmüş qəhvəyi qoyun dərisini yuxarı qaldırdı. Aksenov qızardı. Sonra məmurlar biz olmadan məsələni ayırd etməyə başladılar. Bir neçə saatdan sonra qatar gəldi. Əsgərlər çobanlara qoyunları yükləməkdə köməklik etdilər və biz planlaşdırılmış sxem üzrə Ağdama qayıtdıq – PDM-lər qatarın hər iki tərəfində hərəkət edirdilər, onun güvəndə olmasını saxlayırdılar.

Bu əhvalatın gülməli davamı oldu. Bakıya gələn kimi “Azərinform”un direktoru Azad Şərifov bizi çağırdı: “Nə yazmısınız, hansı işğalçılar, hansı qoyunlar?”

Məlum oldu ki, “Molodyoj Estonii” qəzetində Xayrulinin çəkdiyi foto dərc olunub. Fotoda  əsgərlər qoyunları taxta vaqonlara yığırlar. Fotoya bu şərh əlavə edilib: “Sovet işğalçıları Qarabağdan qoyunları aparırlar”.

Qarabağ. Xocalı. 1989. Şəkil: Fərid Hyrulin

“İradları bizə bildirməyin, materialı yayan TASS-a bildirin”, - mən Azad müəllimə cavab verdim.

Ertəsi gün, noyabrın 6-da sülhməramlıların müşayiətilə humanitar yük kolonu blokadaya alınmış Şuşaya doğru hərəkət etdi.

Xankəndidən (Stepanakert) keçəndə kolon dayandı və digər maşınların arxasınca bizim ZİL-131 də durdu. Sürücü kabinəsinin üstündəki brezent pəncərədən baxdım ki, sülhməramlı bölmə yolu bağlayan ermənilərdən ibarət böyük qrupa doğru hərəkət edir.

Qarabağ. Şuşaya yolun açılması. 1989. Şəkil: Fərid Hyrulin

Xayrulin fotoaparat hazır vəziyyətdə irəliyə qaçırdı. Məndən ciddi şəkildə maşından düşməməyi tələb etdilər. Amma hərbçilər gedən kimi mən maşından düşdüm və bir qrup erməniyə tərəf getdim – aqressiv şəkildə ermənicə çığıran qadınlar, kişilər öz sözlərini yumruqları ilə möhkəmləndirirdilər. Mən onların iki-üç metrliyində dayanıb baxırdım. Elə bil, məni görmürdülər. Mən açıq rəngli ğödəkçə və açıq rəngli şalvar geyinmişdim ki, bu da məni yerlilərdən fərqləndirirdi. Əlbəttə, düşünə bilməzdilər ki, onlar üçün belə dramatik məqamda bir azərbaycanlı onların qarşısında bu cür dayana bilər. İrəlidə atışma səsləri eşidildi. Havaya atəş açdılar. Yolu bağlayanlar asfaltın üzərinə çökdülər. Bir azdan yol açıldı. Şuşada humanitar yardımı boşaltdılar. Axşam geriyə qayıtdıq. Kolon yerli dağ yollarının imkan verdiyi sürətlə hərəkət edirdi. Xankəndinin yaxınlığındakı həmin yeri mümkün qədər tez keçməliydik. Ermənilər adətən yolun üstündəki təpədən maşınlara daş atırdılar. Yuxarıdan ZİL-in brezentinə bir neçə iri daş atıldı. Amma yan keçdi.

Noyabrın 6-dan 7-nə keçən gecə məlumat daxil oldu ki, ermənilər Xankəndi və Şuşa arasındakı “Ağa körpüsü”  adlanan körpünü partladıblar. Şuşa tamamən blokadaya alındı.

Səhər iki ZTR-də  dağılmış körpünün yanına getdik. Fərid dağılmış körpünü çəkməyə getdi və məndən bir daha xahiş etdi ki, sığınacaqdan çıxmayım.  Bizim yanımızda olan bölgə müxbirimiz Çingiz İsmayılov da ZTR-dən çıxmamağı məsləhət gördü. Əvvəllər Dağlıq Qarabağ Vilayət Şurasının keçmiş əməkdaşı olan Çingiz Xankəndini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı, baxmayaraq ki, atası azərbaycanlı, anası  erməni idi. Mən ona baxdım, bir şey demədim, körpüyə baxmağa getdim. Ortadan parçalanmışdı, beton plitələr üzü aşağı asılmışdı. Fərid çəkirdi. Hərbçilər və yerli erməni məmurlar nə barədəsə danışırdılar.

Qarabağ. Ağa körpüsü.1989. Şəkil: Fərid Hyrulin

ZTR-ə qayıtdım. Çingiz zirehli transportyorda oturub baş verənləri kədərlə izləyirdi. Mən döyüş maşınına minib oturdum. Körpünün yanında olan erməni məmurları aparan “Jiquli” yanımızdan keçirdi. Sağdakı iki nəfər açıq pəncərədən səssizcə başlarını yelləyərək Çingizlə bu cür salamlaşdılar. Bəlkə də bu, bizim bütün blokada epopeyasında müəyyən  nikbinlik yaradan yeganə müsbət məqam idi...