Vəkillik islahatı məhkəmə islahatının tərkib hissəsi kimi

***

-Səməd bəy, nümayəndəlik institutunun ləğvinin yaratdığı fəsadlar bu gün rəsmilər tərəfindən səsləndirilir. Sizcə, hökumət yenidən nümayəndəlik institutunun fəaliyyətini bərpa edə bilərmi?

-Nümayəndəlik institutunun ləğvinin yaradacağı problemlər barədə QHT fəalları və ictimai aktivistlər olaraq biz hələ 2017-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında xəbərdarlıq etmişdik. Belə problemlərin yaranacağı aşkar idi. Çünki Azərbaycanda vəkillərin sayı çox aşağıdır və bu saya görə Azərbaycan Avropada sonuncu yerdədir. Xüsusilə Bakı şəhərinin mərkəz yerlərindən kənarda və regionlarda ciddi vəkil çatışmazlığı var. Buna baxmayaraq, həmin vaxt və sonrakı dövrlərdə hökumət rəsmiləri, hökumətyönümlü şəxslər və Vəkillər Kollegiyasının rəhbərliyi bu problemin olduğunu inkar etdilər və hər hansı problemin yaranmadığını bildirdilər, hazırda görünür ki, vəziyyət o həddə çatıb ki, bu məsələdə problemlər etiraf edilməyə başlanıb.

Lakin bu etirafa baxmayaraq, mən açığı nümayəndəlik institutunun bərpa ediləcəyinə skeptik yanaşıram. Çünki 2017-ci ilin oktyabr-noyabr aylarının təcrübəsi göstərdi ki, hökumətin bu məsələdə mövqeyi qətidir. Bu mövqeyi dəyişdirə biləcək ciddi amil də nəzərə çarpmır. Adətən, hökumət müəyyən dəyişikliyə gedəndə bunu daha yüksək səslə ifadə edir. Hazırda edilən etiraf isə vəkillərin sayının hər hansı vəchlə artırılmasına dair çağırış xarakteri daşıyır. Çünki 2018-ci il ərzində vəkillərin sayında olan artım hiss edilir ki, hökuməti qane etmir. Xüsusilə regionlar məsələsi ağır qalmaqda davam edir. Ona görə də bu etirafı daha çox Vəkillər Kollegiyasının yeni rəhbərliyinə mesaj kimi şərh edirəm. Yəni demək istəyirlər ki, işinizi daha yaxşı görün və vəkil sayını artırın.

- Bu institututn fəaliyyətinin bərpasına kim mane ola bilər? Və ya bu institutunun fəaliyyətinin bərpası kimlərə və niyə sərf etmir?

-Nümayəndəlik institutunun əsas xüsusiyyəti bu idi ki, məhkəmə (ədliyyə) sistemi içərisində yeganə tənzimlənməyən təsisat olması idi. Belə ki, hakimlərin, prokurorların asılılığı təmin edilmişdi. Sözə qulaq asmayan vəkilləri uzaqlaşdırmaq mümkün idi. Yalnız nümayəndəlik yeganə müstəqil sahə idi ki, bu sahəyə hüquqi yaxud faktiki olaraq hər hansı tədbir görmək mümkün deyildi. Ona görə də nümayəndəlik institutu Azərbaycanda hazırda mövcud olan qeyri-müstəqil məhkəmə (ədliyyə) sisteminə zidd bir qurum idi. Bu baxımdan sistem müəyyən bir mərhələdən sonra bu institutdan xilas olmaq istəyəcəkdi. Əslində, nümayəndəliyin ləğvi məsələsi uzun müddətdir ki, sistemin qeyri-rəsmi gündəmində idi. Hələ 2011-2012-ci illərdə bunun ictimailəşməmiş müzakirəsi məhkəmə sisteminin "kuluarlarında" gedirdi. Lakin həmin dövrdə buna dair addımlar atılmadı. Məncə, nümayəndəlik sisteminin ləğvinə Azərbaycanda 2014-cü ildən sonra vətəndaş cəmiyyətinə qarşı sərtləşən trendin çərçivəsində baxmaq lazımdır. 2014-cü ildə QHT sektoru maliyyə mənbələrindən məhrum edilərək faktiki olaraq məhv edildi. Bundan sonra, 2016-2017-ci illərdə internet mediasına qarşı sərt kampaniya aparıldı. 2017-2018-ci illərdə isə nümayəndəlik və müstəqil hüquqşünaslığın məhvi istiqamətində addımlar atıldı. Bu sərtləşmələrə ilk səbəb, 2013-cü ilin prezident seçkilərindən sonra Azərbaycanın hazırkı siyasi elitasının natamam müstəqil, Bakı mərkəzli və marginal vətəndaş cəmiyyətinin varlığına dözümlüyünün itməsi oldu. 2013-cü ildən sonra siyasi 2005-ci il siyasi konsensusundan (həmin konsensus siyasi partiyaların sıradan çıxarılması və vətəndaş cəmiyyətinin nisbi və natamam müstəqilliyinə dözümlülüyə əsaslanırdı) imtinasıdır. Həmin imtinanın dəqiq səbəblərini bilmirəm, gümanlar irəli sürmək isə spekulyativ olacaq. Digər bir səbəb isə 2015-ci ildə baş verən iqtisadi böhrandır. Həmin iqtisadi böhrandan sonra hökumət siyasi və iqtisadi təmərküzləşməni daha gücləndirməyə və nəzarəti daha da artırmağa vadar oldu. Hökumət güman ki, çəkindi ki, "nəzarətsiz qalan" sahələr onun başına bəlaya çevriləcək. Ona görə də həmin vaxtdan sonra 2005-ci il şərti konsensusu ilə müstəqillik verilmiş yerdə qalan pərakəndə institutlara (internet mediası, nümayəndəlik və s) qarşı hücumlar və məhdudiyyətlər tətbiq edilməyə başladı. Hesab edirəm ki, bu qeyd etdiyim amillər nümayəndəliyin ləğvi məsələsində hazırkı siyasi elitanın mövqeyinin dəyişməsinə səbəb olub və institutu ləğv etmək mövqeyi üstünlük qazanıb.

Bir də təbii ki, Rusiya amilini nəzərə almaq lazımdır. Azərbaycan siyasi idarəçiliyində Rusiyadakı islahatların da təsiri olur. Azərbaycandan biraz əvvəl Rusiyada nümayəndəliyin ləğvi və vəkil monopoliyasının yaradılmasına dair rəsmi mövqe qoyuldu və müzakirələr açıldı. Rusiya mərhələli üsulla təxminən 5-6 illik müddət ərzində nümayəndəlikdən vəkil monopoliyasına keçidin əsasını qoydu. Təbii ki, Azərbaycan Rusiyadakı bu müzakirəni və arqumentləri təqlid edərək öz siyasi kontekstinə bunu tətbiq etdi və nisbi müstəqil bir institutu sıradan çıxartdı.

Hesab edirəm ki, hazırda siyasi elitada (daha konkret Prezident Administrasiyasında) nümayəndəliyin ləğvinin haqlılığı mövqeyi üstünlük təşkil edir. Ona görə də siyasi elitada mövqe dəyişikliyi olmadığı müddətcə nümayəndəliyin bərpası perspektivi mümkün deyil. Qeyd etdiyim kimi belə mövqe dəyişikliyini şərtləndirəcək sərt amillər isə hələ ki, formalaşmayıb.

-Belə fikirlər var ki, nümayəndəlik institutu ona görə ləğv edildi ki, Vəkillər Kollegiyası inhisarda qalsın. Ekspertlər bildirir ki, bu gün bunun fəsadlarını yaşayırıq. Artıq bir neçə müstəqil fikirli vəkil, siyasi məhbus kimi tanınan şəxslərin hüquqlarını müdafiə edən vəkillərə qarşı intizam icraatı görülüb. Yəni nümayəndələr həmin məhbusları məhkəmələrdə müdafiə edə bilmirdi. Ekspertlər deyir ki, indi də siyasi məhbusları müdafiə edən vəkillərin cəzalandırılması ilə hökumət həmin məhbusları müdafiəsiz qoymağa çalışır. Sizcə, bu deyilənlər nə dərəcədə həqiqətə uyğundur?

-Əslində, sivil bir ölkədə vəkil monopoliyası normal fenomendir. Çünki hüquq peşəsinə yiyələnib məhkəmə təmsilçiliyi edən şəxslərin lisenziyalaşdırılmasının (onlara icazə/rüsxət verilməsinin) legitim məqsədi var. Belə legitim məqsəd işin əhlinin bununla məşğul olub müvəkkil maraqlarının təmin edilməsidir. Lakin vəkil monopoliyasının təmin edilməsinin önşərti də vəkilliyin müstəqilliyidir. Hazırda Azərbaycanda vəkillərin peşə qurumu olan Vəkillər Kollegiyası de fakto olaraq müstəqil deyil və hökumətdən asılıdır. Bundan əlavə, Vəkillər Kollegiyasına qəbul məsələsində hökumət həm hüquqi (İxtisas Komissiyasının üzvlərinin sadə çoxluğu hökumət və Ali Məhkəmə tərəfindən təyin edilir; qəbulun bir mərhələsi olan icbari təlimdə Ədliyyə Akademiyası dominant rol oynayır), həm də qeyri-hüquqi yollarla (Kollegiyaya göstərişlər verməklə) nəzarət həyata keçirir. Ona görə də Azərbaycan kontekstində vəkil monopoliyası nəticədə müstəqil fəaliyyət göstərmək istəyən, həssas işlərə çıxan yaxud siyasi motivli işlərdə təmsilçilik həyata keçirən ya da ki, ictimai-siyasi aktivliyi olan vəkillərin və praktik hüquqşünasların cəzalandırılması və sıradan çıxarılması ilə nəticələnir.

Qeyd etdiyim kimi nümayəndəlik institutu müstəqil idi və belə təzyiqlərdən yayınmağa imkan verirdi. Lakin vəkillik müstəqil olmadığı üçün bu imkanlara malik deyil. Ona görə də mən razıyam ki, nümayəndəlik institutunun ləğvi və vəkil monopoliyasının yaradılmasının real məqsədi müstəqil hüquqşünaslığı sıradan çıxartmaq və bu sahəni nəzarət altına almaq idi. Daha sonra isə bu nəzarət vasitəsilə "sözə qulaq asmayan" şəxsləri cəzalandırmaq və ya vəkilliyə qəbul etməməklə onları peşədən məhrum etməyə xidmət edir. Təsadüfi deyil ki, 2017-2019-cu illərdə azı iki vəkil öz vəkillik fəaliyyətinə görə xaric edildi (, azı 4 vəkilin fəaliyyəti eyni səbəblərə görə müəyyən müddəti dayandırıldı (Fəxrəddin Mehdiyev, Aqil Layıc, Nemət Kərimli, Əsabəli Mustafayev), azı iki nəfərə eyni səbəblərlə töhmət verildi (Fuad Ağayev və Elçin Sadıqov). Bundan əlavə, hazırda iki vəkil barəsində eyni səbəblərə görə intizam icraatı aparılır (Fariz Namazlı və Şəhla Hümbətova). Bu vəkillərin hamısını birləşdirən ortaq cəhət onların insan hüquqları sahəsində işləməsi və siyasi motivli işlərdə təmsilçi olmasıdır. Bu və ya digər formada intizam tənbehinə məruz qalan bu vəkillərin insan hüquqları sahəsində və siyasi motivli işlərdə davamlı çalışan vəkillərin 70-80%-ni təşkil edirlər. Bundan əlavə, həmin müddətdə insan haqları ilə məşğul olan vəkilliyə namizədlər subyektiv və qərəzli əsaslarla vəkilliyə qəbul edilməyiblər (Praktik Hüquqşünaslar Qrupunun üzvləri). Hələ bunlar ictimailəşmiş məlumatlardır. Başına gələn hadisələri ictimailəşdirməyən şəxslər də var.

Hətta bu mənzərə belə çox dəhşətlidir. Bir ölkədə insan hüquqları sahəsində daimi işləyən vəkillərin əksəriyyətinin cəzalandırılması və yenilərinin isə heç bir halda qəbul edilməməsi Azərbaycanda vəkilliyin peşə qurumunun hökumətin bu sahədə de fakto nəzarət qurumu rolunu oynadığını göstərir.

Vəkillərin bu cür cəzalandırılması yaxud namizədlərin qəbul etməməsi digərləri üçün də xəbərdarlıq rolu oynayır və bu cür işlərə digər vəkilləri girməkdən çəkindirir.

Bu isə nəticə etibarilə, siyasi məhbusların və digər formada insan hüquqları pozuntularına məruz qalanların müdafiəsiz qalması ilə nəticələnir. Yerli məhkəmələrdə müdafiəsiz qalmaq isə gələcəkdə işlərin beynəlxalq tribunallara, o cümlədən Avropa İnsan hüquqları Məhkəməsinə aparılması mümkünsüz edir yaxud çətinləşdirir.

Ona görə də mən vəkillik monopoliyasının insan hüquqları müdafiəçiliyinin qarşısına sədd qoymaq üçün təsis edilməsinə dair ekspertlərin şərhi ilə razılaşıram.

-Amma o biri tərəfdən də hökumət və Vəkillər Kollegiyası ölkədə vəkillərin sayının az olmasını da deyir və sayın artırılmasını təklif edir. Sizcə, bu problemin həlli yoludurmu?Vəkillərin sayında nə qədər artım olmalıdır ki, bütün vətəndaşlar üçün vəkil əlçatan olsun?

-Vəkillər sayında artım zəruridir. Azərbaycan onsuz da bu məsələdə çox geridədir. Xüsusilə regionlarda vəziyyət çox ağırdır. Ona görə də sayın artırılması problemin qismən həlli kimi görülə bilər.

Amma məncə, say artımı yeganə problem deyil və say artımının təmin edilməsi hələ problemi həll etməyəcək. Əsas məsələ, vəkiliyin müstəqilliyinin təmin edilməsidir. Belə müstəqillik təmin edilmədikcə, kəmiyyət artımı həlledici rol oynamayacaq. Çünki vəkillər həssas insan hüquqları işlərini yaxud siyasi motivli işlərləri götürməkdən və ya onları səmərəli şəkildə müdafiə etməkdən qorxacaqları müddətcə say artımı heç nə vəd etməyəcək.

-Ümumiyyətlə məhkəmə hüquq islahatları çərçivəsində bu sahədə aparılan işləri necə qiymətləndirirsiz və vəkillik, eləcə də nümayəndəlik institutunun normal və müstəqil fəaliyyəti üçün nə etmək lazımdır?

-Hökumətin bundan əvvəlki məhkəmə (ədliyyə) islahatları uğursuz olduğu üçün biz hələ də belə islahatlardan danışırıq. İndiyə qədər bu islahatlar perspektiv vəd etməyədiyi üçün yeni islahatlardan gözləntim yuxarı deyil. İslahatın uğuru üçün açar söz müstəqillikdir. Hazırkı hökumət isə məhkəmə müstəqilliyi məsələsində istəkli deyil. Ona görə də islahatın uğurlu olacağına dair gözləntim yoxdur.

Vəkillik mövzusuna gəldikdə isə. Mənim də üzv olduğum Praktik Hüquqşünaslar Qrupu vəkillik islahatına dair öz mövqeyini 2017-ci ilin noyabr ayında sosial şəbəkələrdə dərc etmişdi (https://www.humanrightsclub.net/ictimai-v%C9%99killik/2017/praktik-huquqsunaslar-qrupunun-v%C9%99killik-islahatina-dair-lex-ferenda-t%C9%99klifl%C9%99r-paketi/). Təbii ki, nə hökumət, nə də Vəkillər Kollegiyasının rəhbərliyi bizi tərəf kimi sayıb bu məsələdə bizimlə müzakirə aparmadı. Ona görə də bizim təkliflərimiz nəzərə alınmadı.

Biz vəkillik islahatı üçün təməl şərt olaraq vəkilliyin peşə qurumunun de fakto müstəqilliyini əsas götürürük. Bunun üçün isə yeni peşə qurumunun ya ölkə üzrə ya da regional qaydada formalaşdırılmalı olduğunu təklif edirik. Biz təkliflərimizdə daha çox əks-təmərküzləşmə təmayülü kimi regional təsisata üstünlük verdik. Bundan əlavə, biz hesab edirik ki, yeni qurum sadəcə hazırkı vəkillər tərəfindən deyil, uzun müddət legitim peşəkar kimi fəaliyyət göstərmiş praktik hüquqşünaslar (nümayəndələr) tərəfindən də formalaşdırılmalıdır. Bunun üçün biz vəkillər-praktik hüquqşünaslar birlikdə yeni peşə birliklərinin təsisini təklif etmişdik. Bunun mexanizmini təklif etmişdik. Hesab etmişdik ki, yalnız bu yeni peşə qurumları və onların ölkə üzrə vahid üstqurumu olan vahid birlik vəkilliyin peşə fəaliyyətini tənzimləməli, vəkillərin qəbul və intizam məsələlərini həll etməlidir. Eləcə də biz vəkillərin səlahiyyətlərinin qanunvericilikdə açıq şəkildə və dəqiq gösətrilməsini təklif etmişdik. Bu isə hüquq-mühafizə orqanlarının vəkillərin səlahiyyətlərinə dair əsassız məhdudiyyətlərinin qarşısını ala bilərdi.

Lakin qeyd etdiyimiz kimi hökumət və hökumətdən asılı Kollegiya bu məsələləri müzakirə etməkdən uzaq qaldı. Digər bir alternativ təklif kimi nümayəndəliyin bərpasını təklif etmişdik. Lakin hökumət bu məsələyə də yanaşmır.

Mən hazırda da həmin təklifləri dəstəkləyirəm. Hesab edirəm ki, məhkəmə (ədliyyə) islahatının tərkib hissəsi kimi vəkillik islahatı bu istiqamətdə aparılmalıdır.

Ona görə də hökumətin hazırkı islahatlarının uğurlu olacağını güman etmirəm.