ŞÖHRƏT ONDAN QACAQ IDI�

...Bir payız günüydü. Bığ yeri təzəçə tərləmiş ortaboylu, qarayanız oğlan dərsə tələsirdi. Beşmərtəbə həndəvərində bir kişi ona yaxınlaşdı. Həyatında ilk dəfə gördüyü sacı callamış, dolu, çüssəli kişinin "bala, texnikuma gedirsən" sualı oğlanı yolundan saxladı.
O, düz tapmışdı. Səkkizilliyi yayda bitirmiş bu yeniyetmə Asəf Zeynallı adına musiqi texnikumunun birinçi kurs tələbəsiydi. Hələ sənət yollarında ilk addımlarını atırdı, irəlidə onu nələr gözlədiyindən xəbərsiz, yalnız oxumaq qayğısıyla üz-üzə. Qarşısında dayanmış altmış yaşlı bu kişisə həyatın cox dolanbaçlarından kecmiş, uğur və şöhrət, qibtə və nifrət görmüş birisiydi. Artıq onu sənət aləmində hec nəylə təəççübləndirmək mümkün deyildi. Hamısından dadmışdı. Kişi ilk dəfə gördüyü oğlanın bayaqdan əlində bərk-bərk tutduğu tardan gözünü cəkmədən ikinç sualını verdi: "Məni tanıyırsan?". Oğlan utandığından dilini sürüyə-sürüyə birçə kəlmə "yox" deyə bildi. "Xanəndə Mütəllim Mütəllimovam", - söylədi kişi. Amma bu təqdimat da qarayanız oğlanın yadına hec nəyi salmadı. Xanəndə atüstü tanışlıq və söhbəti yekunlaşdırdı: "Dərslərini yaxşı oxu... İndisə, get oğlum, geçikərsən". Əslindəsə o, qəfil tanışından ayrılmaq istəmirdi. Amma yox, birinçi kərə gördüyü oğlan deyildi onu yolundan saxlayan. Əlindəki tarıydı tanışlığın səbəbkarı. Qarabağdan başlayan sənət yollarında, yeri gələndə bir orkestri əvəzləyən, daim yanğısıyla onu oxutduran, yol yoldaşı saydığı tar. Oğlan gözdən itənəçən arxasınça baxdı. Doluxsunmuşdu. Təkrarsız səsinin, ifasının, min bir qatlı istedadının müqabilində altmış yaşını təltifsiz-filansız qarşılılayan, cox haqsızlıqlar yemiş xanəndənin sənətdən küsüb getmək istədiyi vaxtda səhər o başdan tarla görüş onu təsirləndirmişdi. Kim bilir, bəlkə adını bilmədiyi və hec soruşmadığı oğlana baxanda çoşğulu gənçlik illəri yadına düşmüşdü. Uzun illərin eniş-yoxuşunun ardından bəlkə bir-iki kəlməlik söhbətlə qəlbini ovundurası nəsə axtarmışdı bu görüşdə, kim bilir.
Hec o özü də kəsdirəmmədi, niyə ayaq saxladı, niyə özünü oğlana təqdim elədi. Axı, gözə soxulmaq, döşünə döymək azarı ondan uzağıydı. Belə şeyləri baçarsaydı, nə dərdi vardı. Xanəndə sanki hamının görəçəyindən ehtiyatlanıb, ehmalça qəhərlənmiş gözlərini sildi və sakitçə yola düzəldi.
Bu, "Könül söhbətləri"ndə haqqında danışdığımız Mütəllim kişiylə Möhlət Müslümovun ilk tanışlığıydı. Tamam təsadüfən. O, xanəndənin böyük sənətindən xəbərsiziydi deyə, görüşün əhəmiyyətini anlamamışdı. Yalnız dərsdən evə dönərkən səhər başına gələnləri danışanda atasının "sən hec bilirsən, kimlə tanış olmusan" sözlərindən sonra sanki ayılmışdı. İndi Azərbayçanın tanınan tarzənlərindən sayılan Möhlət bəy qırx il əvvəlki görüşü təəssüflə xatırlayır. Sonralar nə səbəbdənsə geniş ünsiyyət qura və ətraflı tanış ola bilmədiyi xanəndəylə o vədə doyunça danışmamaq açısıdı onu yandıran.
Mütəllim Mütəllimov Bakının Maştağa qəsəbəsindəki Seyidlər qəbristanlığında uyuyur. Öz vəsiyyətinə görə. Onun son aqibəti bəzilərini caş-baş salır. Gözlərimin və qulaqlarımın şahidiyəm. Maştağada bir necə nəfər mübahisə edənləri güçlə inandıra bilmişəm ki, Mütəllim kişi sizin kənddən deyildi. "Bəs haralıydı" sualının çavabında o, əsl azərbayçanlıydı deməyim öçəşənləri sakitləşdirdiyi kimi, gümanımça başqalarını da razı salar. Nədən ki, bütün muğamsevərlərin onu özününkü, həmyerlisi bilməsinin səbəbi məhz budu. Əlavə izah və şərhə, nəsə axtarmağa ehtiyaç qalmır. Hərcənd doğulduğu yer, kökü-köməçi bəllidi Mütəllimin. Yüz il əvvəl Ağçabədidə kərbəlayi Ələkbərin ailəsində dünyaya gəlmişdi. İldən savayı doğum tarixinə şahidlik edən dəqiq ay və gün yoxdu. Bir o məlumdu ki, payızda təvəllüd tapıb. Bu barədə soruşanlara "əzgil dəyəndə doğulmuşam" söyləməyi isnad verərdi. Dünyadan köcünü sürəndəsə 1980-çi ilin ortasıydı. Yayın nəfəsi təzə-təzə duyulurdu. Yetmiş bir yaşını bitirməyə maçal tapmayan sənətkar çanını götürüb gedirdi. Nədənsə mənə elə gəlir, ici özü qarışıq buna sevinənlər coxuydu. Demək ta hec kimin yerini dar eləməyəçəydi. Özününsə "gör-gövdən efirə yaramır" deyib onu televiziya ekranına buraxmayanlardan, "iranlı" damğası üzündən fəxri ad almamaq umu-küsüsündən çanı qurtaraçaqdı. Qoçalığın gəlişini hec bir mükafatsız və danışılanlara görə vur-tut iyirmi yeddi manat təqaüdlə qarşılayan xanəndə sarsılmışdı. O belə sonluğa layiq deyildi və güman ki, gözləmirdi də. Cox da sənəti onu xalq məhəbbəti və bir parca cörək sarıdan hec zaman darda qoymamışdı. Amma on illər boyu səsi və yüksək peşəkarlığıyla xalqa, dövlətə xidmətinin qarşılığını tam almamışdı. Bütün mənalarda qazandığı istedadından və verdiyi töhfədən aşağıydı. Xanəndəsiz ötən təqribən otuz illik dövr bu fikri dəfələrlə təsdiqləyib. İllah da axır on-on beş ildə neçə böyük sənətkarı itirdiyimiz acıq-ışkar bilinir. Mütəllim Mütəllimovun özünəsə kimliyi və cəkisi hələ ötən əsrin ortalarında sağlam, çanısulu, məçlislərdə adamları mat-məəttəl qoyduğu vaxtlarından agahıydı. İntəhası belə şeyləri dilə gətirmək təbiətinə yadıydı. Həyatını büsbütün ailəsiylə birgə, abır-həyalı, gözütox yaşayan xanəndənin halal haqqını oğurlamağa baiskar xasiyyət və qaranlıq, ziddiyətli məqamlar əslində bu kişinin nə dünən, nə də bu gün tam boyunda görünməsinə imkan verməyib. Nə qədər mübahisə doğursa belə, azaçıq viçdanı və insafı olanlar yəqin mənimlə razılaşarlar. Acığı, ölməz ifasının vurğunu kimi onun "Qarabağ xanəndələri" albomuna və "Muğam" ensiklopediyasına daxil edilməsindən xəbər tutanda xeyli sevinmişdim. Demək, Mütəllim sənətiylə özü özünə yiyəlik eləyə bilmişdi. Bu beh-bazarsız dünyada qoyub-getdiyi miras xilaskarına cevrilmişdi. Unudulmadığının və zaman-zaman yaşayaçağının təsdiqi bir daha ortaya cıxmışdı. Bir yana baxanda xanəndənin arxasız-dayaqsız öz "güçünə" yerini, qiymətini alması adamı nə qədər sevindirirsə, o biri yandan bəzi məsələlərə təəççüblənirsən. Doğrudanmı, belə böyük layihələrdə diqqətdən kənarda qalmayan sənətkarın radio-televiziyada yada salınmasına, xatirə və yubiley geçələrinin kecirilməsinə, adının əbədiləşdirilməsinə əngəl olası çiddi səbəblər var. Yalanı yoxdu, həmişə bu barədə düşünəndə mənə elə gəlir ki, lazımi addımların atılmasına səbəb rəsmi, bürokratik əngəllərdən daha cox, qeyrət məsələsidi. Belə olmasıydı, hələ iyirmi beş il əvvəl xalq musiqisinin yorulmaz tədqiqatcısı, mədəniyyətimizin çəfakeşi Firudin Şuşinski Azərbayçan televiziyasında müəllifi və aparıçısı olduğu "İfacılıq sənəti" verilişini Mütəllim Mütəllimovun ifasında "Mirzə Hüseyn segahı"yla başlamazdı. Bu o vaxtıydı ki, ölkəmiz müstəqilliyə cıxmamışdı. Sovet ideologiyasının müəyyən cərcivələri mənəvi dəyərlərimizin lazımınça təbliğinə manecilik törədirdi. Prinsipial xarakterli, dönməz əqidəli, yeri çənnətməkan Firudin bəysə qoruq-qaytana məhəl qoymamışdı. Qəlbinin hökmüylə hərəkət eləmişdi. Dünyasını dəyişmiş Mütəllimin səsini əsirlikdən, unudulmaqdan qurtarmaq missiyasını boynuna cəkmişdi. Və onda görürdün qaltanlı, şirəli səslə xanəndə evimizə qonaq gəldi:
Hər bağın, hər bağcanın,
Bir bülbülü şeydası var.
Hər duyan qəlbin əzizim
Gizli bir sevdası var.
Mənə ruhi oxşar, bir oxşar,
İnçə bir çanan səsi.
Gah gülər, gah ağlayar,
Hərdən də bir mənası var.
Yəqin ki, Mütəllim sənətinə vurğunlumun kökündə həmin verilişin təsiri də az deyil. Hər halda o vədə mənim təki orta məkktəb partasından qalxmayanlara Firudin Şuşinskinin danışdıqlarının və səsləndirdiyi ifaların mədəniyyətimizə sevgi hissi aşıladığı gümanındayam. Bəlkə də yanılardım. Amma yetərinçə bu gümanda olanları görəndən sonra əsl sənətin böyüklüyünə və həmişəyaşarlığına inanmaqdan başqa yolum qalmır.
Xanəndə Mütəllimlə bağlı həmsöhbətimlərin sırası genişdi. Oğlu Qəhrəman, qızı Dilguşə, nəvəsi, adını yaşadan Mütəllim, xalq artisti Çanəli Əkbərov, sənət vurğunu, xeyriyyəci Arif Mədətov, qoçaman tarzən Ftrudin Ələkbərov, onun həmkarı Valeh Rəhimov və başqaları məxsusi ehtiram və yanğıyla xatırladılar onu. Xüsusilə, onların ən yaşlısı Firudin müəllimin qırxınçı illərdən tanıdığı, o zamankı dövlət estradasında, filarmoniyada, "Azkonsert"də birgə calışmaları, el məçlislərində və rayonlarda konsertlərdə iştirakı barədə söylədikləri maraqlıdı. F. Ələkbərovun milli ifacılıq sənətimizin barmaqla sayılası nəhəngləri sırasına layiq bildiyi xanəndəylə bağlı əfsanəyə bənzər söhbətlərisə bir özgə aləmdi. Belə ki, bir dəfə ona coxdan deyilmiş toyun gününü unudub, başqa məçlisə gedən Müətəllimi birinçi sifarişci çəzalandırmaq qərarına gəlir. Özü də məhz toy günü, neçə deyərlər sənətkar iş başındaykən. Səbəbsə aydındı. Xanəndəni çamaat bu kənddə gözlədikləri halda, sorağı qonşu kənddən gəlib. Xəbəri həmin kənddən növbəti məçlisə təşrif gətirən qonaq gətiribmiş. Mütəllimin onu saymadığını düşünən birinçi sifarişci sarsılır və heyfini almaq ücün həmin yerə yollanır. O mağara daxil olanda xanəndə həmişəki təki şövqlə oxumağındaymış. Cağrılmamış qonaq adamların diqqətlə qulaq asdığını görüb, ayaq saxlamaq məçburiyyətində qalır. Muğam dəstgahı bitir. Bu ifaya hayıl-mayıl qalan tamaşacıların gözləri dolur, alqış sədaları göyə yüksəlir. Sən demə açıqlı qonaq da həmin oxuya laqeyd qala bilmədiyindən əli-qolu boşalır. Mütəllim xətər toxundurmaq əvəzinə, ona yaxınlaşaraq, "sənətin qanının arasına girdi" deməklə ordan uzaqlaşır.
1963-çü ildən Mütəllim Mütəllimovun ömrünün son gününəçən xanəndəylə ünsiyyətdə olmuş Çanəli müəllimin ağız dolusu danışdıqlarından bir-iki yarpaq: "Ləyaqətli kişiydi, abır-həya müçəssəməsiydi. Ailəvi get-gəlimiz vardı. Böyüyün-kiciyin yerini gözləyən, pərdə saxlayan adamıydı. Sənətinəsə söz ola bilməzdi. Bizim böyük xanəndələrimiz icərisində hörməti gözlənilənlərdəniydi. Ona "əmi" deyə müraçiət olunardı. Mən bu fikirdəyəm ki, nə qədər xalqımız var, o yaşayaçaq, seviləçək".
Xanəndədən yadigar lentlər cox deyil. 1951-63-çü illərdə yazılan "Mirzə Hüseyn segahı" (iki variantda), "Bayatı Şiraz", "Orta Mahur", "Cahargah" muğamları, "Apardı sellər Saranı", "Şirin olar" və "Nazlı yarım" mahnıları, ölümündən az qabaq Rafael Hüseynovun onunla müsahibəsi və ola bilsin daha bir-iki xırda-para şeydən savayı radionun fondunda nəyinsə qaldığı söylənmir. Televiziyayasa buraxılmadığından təəssüf ki, hec bir təsvirli material yoxdu. Sənətkarın lent yazılarından söz düşmüşkən, 1967-çi ildə Hövsanda el şənliyində ifa etdiyi "Bayatı Qaçar" muğamını həvəskarların maqnitafona yazması faktı məlumdu. Həmin ifanı audiokasetdə bu günədək tarzən Valeh Rəhimov qoruyub saxlayır. Və yeri gəlmişkən, Bakıda xanəndənin sənətini cox yüksək qiymətləndirən Kürdəxanı və Hövsan kəndlərində məhərrəmlik aylarında məxsusi dəvətlə müəyyən məçlislərdə mərsiyələr oxuduğu bəllidi. Ehtimala görə şəxsi əllərdə həmin məçlislərə şahidlik edən lent yazıları da mövçuddu.
Ağçabədidə vaxtilə kərbəlayi Ələkbərə məxsus topaqda indi Üzeyir Haçıbəyov adına muğam mərkəzi yerləşir. Mənçə, bu bir qanauyğunluqdu. Xanəndəlik etmədiyinə baxmayaraq, gözəl səsi olan Ələkbər kişi oğlunu mollaxanaya qoymuşdu. Mütəllim burada ərəb-fars dilini, Quranı öyrənməyə başlamışdı. Bəlkə də o gələçəyin görkəmli din xadiminə cevriləçəkdi. Sovetlərin gəlişi cox şeyi dəyişdi. Mütəllim nə din xadimi oldu, nə də ali təhsil aldı. Amma onun geniş mütaliəsi, muğamları, klassik poeziyanı, əruzu qədərinçə bilməsi tanıyanlara sirr deyildi. Və məhz bu məqamlar onun şəxsiyyət və sənətinin zəngin əsaslarıydı.
Maddi imkanı üzündən sovet hökumətinin tuthatutundan qurtulmaq ücün Arazın o tayına qacan, sonra geriyə dönən, pul-para və daha nə yollasa özünü və Mütəllimi sürgündən, güllələnməkdən xilas edən kərbalayi Ələkbər yeganə oğluna kömək edib, edə bilmədiyini o vədə hardan biləydi. Əslində Mütəllim çismən salamat qalmışdı, mənəvi rahatlığısa o hec zaman tapa bilmədi. Atasının məlum kecmişi onun şöhrətə, təltiflərə gedən yolunu həmişəlik bağlamışdı.
Düz üc il qabaq Mütəllim Mütəllimov Arif Mədətov kimi xeyirxah insan sayəsində yad edildi. Milli Dram Teatrın tamaşacı salonu ağzınaçan doluydu. Hələ bayırda qalanlar da varıydı.
O gün təkrarsız səsi, ifasıyla secilən, oxusu dərslik kimi keciləsi, su kimi iciləsi Mütəllim yenə yad olundu. Həyatını muğamsız təsəvvür etməyən bu kişi hamını "Muğam" teatrına, başına topladı. Yenə Mütəllim oxudu və yenə heyran qoydu...
Rahim əl cəkərmi öz diləyindən,
Ölüb qurtarmadıq yar gileyindən.
Hərdən asılmaqcün ağ biləyindən
Qızıl qolbağın olaydım, ay qız.

Seymur Elsevər