YADDA QALAN TARIX (ONBIRINCI HISSƏ)

    TARİXİ PARLAMENTİN BİNASI ÖNÜNDƏ TARİXİ HADİSƏ
    1990-cı ilin yanvarından etibarən imperiyanın Azərbaycanda tətbiq etdliyi hərbi idaretmənin mövcudluğuna baxmayaraq hərəkatçı qüvvələr mübarizənin istər maarifçi, istərsə də kütləvi tərəfini heç zaman yaddan çıxarmadı və martn 2-də şəhidlərin 40 mərasimi keçirildi. Paytaxt Bakıda imperiya xüsusi üsul-idarəsinin mövcudluğuna baxmayaraq əhali bu mərasimdə yüzminlərlə iştirak edərək şəhidlərə olan izzət və ehtiramı nümayiş etdirdi.
    Bundan sonra qarşıda cümhuriyyətin qurulduğu 28 may gününü qeyd etmək qarşıda dururdu və demək olar ki, AXC-nin bütün bölmələri buna hazırlaşırdı. Həmin gün yetişdi.
    Öncə tədbir iştirakçıları Şəhidlər Xiyabanını ziyarət etdilər və daha sonra Əlyazmalar institutunun önündə aksiya keçirildi. Həmin aksiyada AXC sədri Əbülfəz Elçibəy çıxış edərək 28 may Respublika günü, onun mahiyyəti, cəmi iki il yaşamış bu dövlətin Azərbaycan tarixində yeri, həmin dövlətin parlamentinin iclaslarının Əlyazmalar institunun binasında keçirilməsindən danışdı. İki ildən sonra Rusiya qoşunlarının Azərbaycanı işğal etməsi və bunun nəticəsində müstəqil demokratik Azərbaycan dövlətinin varlığına son qoyulduğunu qeyd etdi. Bundan sonra tədbir iştirakçıları cumhuriyyət qurucularının xatirəsinə ehtiram olaraq binanın qarşısına çiçəklər qoydular və AXC sədri Əbulfəz Elçibəy bu binaya üç rəngli bayrağı şəxsən özü sancdı. Bu tədbiri xüsusi olaraq ona görə qeyd edirik ki, bu aksiya düşmən qoşunların əhatəsində keçirilirdi və ətrafı bürümüş qaragüruh qoşunları içində azadlıq nuruna bənzəyirdi. Yəni, bu mtinq bizlərə bu baxımdan bu qədər doğma və munis idi.
    TƏRCÜMƏ MƏRKƏZİ. AZADLIQ YUVASI
    Həmin dövrün hadislərəindən danışanda Aydın Məmmədovun başçılıq etdiyi Tərcümə Mərkəzinin fəaliyyəti barədə danışmamaq sadəcə insafsızlıq olardı. Həmin günlərdə bu adı çəkilən bina təkcə insanların yığıncaq yeri deyildi, həm də bir intibah məkanı idi.
    Əslinə qalarsa, ölkədə baş verən proseslərin çoxu bu binada inrtişar tapırdı. Xəzər və Xazar jurnarlları burada yerləşir, Turan informasiya agentliyinin və bir çox müstəqil qurumların təsisi burada baş verirdi. Respublikaçılar partyiası sonra inkişafını tapmasa da məhz burada təsis olundu.Bir sözlə bu məkan həmin dövr üçün bir azadlıq məkanı olaraq hər bir azad düşüncəli insan üçsün doğma idi.
    Elə Aydın Məmmədovun rəhəbğri olduğu Ana Dili klubunun özü də bu binada yerləşirdi. Həmin şəraitin ağırlığına baxmayaraq bu məkandakı insanlar sözün böyük mənasında rəşadət nümayiş etdirdilər və ölkədə alternativ fikir mənəbyi oldular. Azərbaycan tarixinə likin yeni baxış da məhz buradakı insanların zehninin məhsulu oldu və Sənin baban kim olub kitabı kimi yeni baxış ifadəsi məhz burada yarandı.
    TİFLİS SƏFƏRİ
    1990-cı ilin aprelində Azərbaycandan nümayəndə heyəti Tbilisiyə yola düşdü və bu səfərdən məsqəd 1989-uci il aprelin 9-da Tblisidə imperyia qoşuknlarının əli ilə qətlə yetirilmiş insanların anım mərasimində iştirak etmək idi. Azərabycan ictimaiyyətinin fəalları gürcü xalqının azadlığı yolunda həlak olmuş insanların il mərasimində iştirakları ilə onların xatirəsini yad edirdilər. Rustaveli prospekitndə ən maraqlısı bu idi ki, bu anm mərasiminə insanların axını ilə bağlı gedliş-gəliş qaydaya salınmamışdı və Azərbaycan ictimaiyyətinin nümayəndələri demək olar ki, bir neçə saat ərzində həmin qarma-qarışıqlığı aradan qaldırdılar və insan axnı nizam halına salındı. Hər yerdə gürcü milli hərəkatının nümayəndələri hərəkatın hədəfləri barədə danşır və bu sahədə Gürcüstan-Azərbaycan əməkdaşlıq zərurətini ortaya qoyurdular. Burada qonaqpərvərliklə qarşılasalar da hər addımda gürcü özunsevərliyi özünü göstərirdi. Tbilsidləki mərkəzi stadionda keçirilən ümumxalq anım tədbirində gürcü milli hərəkatının rəhbəri Zviad Qamsaxurdiya çıxış etdi və çorx da uzun çəkməyən çıxışında bu şəxs Gürcüstanını hədfi olan milli azadlığa yetişəcəyini və həlak olanların qanlarının alınacağını vurğuladı. Həm də Tbilisidə həmin vaxtlar rus qoşunlarının Gürcüstandan çıxarılması ilə bağlı akisyalar geniş vüsət almışdı.
    Digər bir maraqlı məqam rəsmi Vilnüsün Litvanın azadlıq Bəyananməsini qəbul etəmsi və buna cavba olaraq rəsmi Moskvanın imperiya hərbi texinkasını Vilnüsün küçsələrinə çıxarması idi və Gürcüstandakı tədbirlərə qatılan Litva nümayəndəsi bu texinkanın Vilnüs güçələrinə çıxarılmasını Litva xalqını hədələmə adlandırdı, amma imperyianın gecikdiyini və azadlığın təkcə istək yox, artıq siyasi hədf olduğunu bildirdi. Həm də Z. Qamsaxurdiya bu mübarizədə Gürcüstanın Litva ilə ələbir olduğunu və bu xalqı dəstəklədiyini dedi.
    BAKIDA TÜRK QƏZETLƏRİ
    Azərbaycanda milli-azadlıq mücadiləsi başladıqdan bu yana Türkiyənin bu hadisələri diqqətlə izlədiyini söyləməyə elə bir ehtiyac yoxdur və bu hamıya məlumdur. Amma həmin vaxt Türkiyədə nəşr edilən Hazar (Xəzər) qəzeti Azərbaycanda mili hərəkatla bağlı ətraflı yazlar dərc edirdi və müəyyən mənada bu qəzet həm də azadlıq hərəkatını dünyaya tanıtmaq missiyası həyata keçirirdi. Bundan əlavə Türkyiə qəzetləri müntəzəm olaraq Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi məzmunlu hadisələr, onların mahiyyəti barədə məaqlələr çap edirdilər. Bu mənada Türkiyə qəzetləri Azərbaycanda yaranmış boşluğu doldura bilirdilər və həm də bunun öhdəsindən peşəkarlıqla gəlirdilər.
    Eyni zamanda Yurd birliyi Gürcüstanda qəzet nəşr edir və bunu Azərbaycanda yayımlayırdı, bundan əlavə, Bakıda Fövqəladə Vəziyyət (FV) qəzeti nəşr olunmağa başladı və bu qəzetin redatkoru Ağamalı Əfəndiyev idi. Bununla yanaşı bir sıra mətbəələr demək oalar ki, qeyri-leqal şəraitdə çap üsulu ilə vərəqələr, bukletlər nəşr edir və əhali arasında yayımlayırdılar. Bir sözlə, Azərbaycan ictimaiyyətinin fəalları hər bir imkandan istifadə edərək mübarizəni sönməyə və ümidsizlik yaranmağ qoymadılar. Bu həmin dövrün xarakterik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla mübarizənin ən önəmli tərəfi idi.
    ALİ SOVETƏ SEÇKİLƏR
    Komendant saatı şəraitində rəçmi Bakı Ali Sovetə seçkilərə start verdi. Həmin vaxt ilk dəfə olaraq Ali Sovetə alternativ qaydada deputat seçkiləri keçirilməyə başladı. Hətta elə dairələr var idi ki, bir depuatat yerinə 30-40 namizəd qeydə alınmışdı. Azərbaycanın istiqlalı uğunda mübarizə aparan AXC və onu dəstəkləyənlər Ali Sovetdə daha çox deputat yeri əldə etmək üçün xüsusi Demokratik Azərbaycan blokunu təsis etdilər və bu sıralarda birləşən namizədlər üçün fərqli təbliğat və seçki kampaniyası quruldu. Bu zümrəni təşkil edən namizədlər seçkilərdə demək olar ki, şəksiz qalib gəlirdilər, amma bir çox yerlərdə kimin səs verməsi yox, səsləri kimin sayması kimi sovet prinsipi qüvvədə olduğu üçün qutudan başqa namizəd çıxırdı. Beləliklə, milli-azadlıq hərəkatının 30-a yaxın nümayəndəsi depuatat seçildi və həmin deputatlar ilk dəfə olaraq mübarizənin parlament mərhələsinə hazıralşdılar. Bunu bir daha təkrar etməyə ehtiyac yoxdur ki, 1990-cı ilin yanvar olayları, kütləvi həbslər, komendant saatının tətbiqi məhz Azərbaycanda sovet hakimiyətinin yıxılmasının qarşısını almaq, Rusiyanın sırıdığı üsul-idarəni qorumaq üçün idi. Əslində adı çəkilən bu seçkilərdə say etbirailə üstünlük yenə də kommunstlərdə qaldı, amma milli-azadlıq tərəfdarları güşətsiz şəkildə mücadilə verərək haqlı olduqlarını sübut etməklə yeni siyasi situasiya yaratmağa çalışdılar.
    MİLLİ-AZADLIQ MÜCAHİDLƏRİNİN MƏHKƏMƏLƏRİ BAŞLAYIR VƏ YA MƏHKƏMƏLƏRDƏ QALXIN, MÜTTƏHİM GƏLİR! SƏDALARI
    1990-cı ilin oktyabrından etibarən milla zadlıq hərəkatının həbsdə olan üzvləri üzərində məhkəmə prosesləri başladı. Burada yüzlərlə adam barəisndə məhkəmə prosesindən söhbət gedir. Bu proseslərin ən səs-küylüsü Moskvanın Lefortofo həbsxanasından gətirilərək Bakıda mühakimə edilən Etibar Məmmədov üzərində qurulmuşdu. Həmin məhkəmə prosesi 1990-cı il oktyabrın 29-da Bakı kəndələrindən olan Mərdəkandakı mədəniyyət sarayında başladı. Elə məhkəmənin birinci günü E.Məmmədov zala daxil olarkən hərəkatın fəalları sovet məhkəməsinin ənənəvi qalxın, məhkəmə gəlir ifadəsinə qalxın, müttəhim gəlir düzəlişi etdilər və Mərdəkan mədəniyyət sarayının insanlarla tam dolu zalını alqış sədaları bürüdü. Hətta hakimYaşar Səfərov bir müddət bu məhkəmə prosesini necə idarə etməyi belə bacarmadı və nəhayət, Moskva hüquq-mühafizə orqanlarının hazırladığı ittiham aktı oxunmağa başlandı.
    Burada da maraqlı bir cəhət özünü büruzə verdi, belə ki, hakim Y.Səfərovun oğlu atasının E.Məmmədov üzərində məhkəmə prosesinə çıxmasına və onu dərhal həbsdən azad etməməsinə etiraz olaraq evə getməyəcəyini bəyan etdiyin deyirdilər. Bu belə idi ya yox, deyə bilmərik, amma noyabrın 1-də E.Məmmədov məhkəmə zalından azadlığa buraxıldı və ondan sonra bu məhkəmə prosesi barədə yalınız tarixi məqam ktimi danışıldı. Məhkəmə zalından azadlığa buraxılan E.Məmədov ilkin olaraq Şəhidlər Xiyabanına ziyarətə gəldi, həm də şəhərin müxtəlif yerlərində onun azadlığa çıxması şərəfinə ziyafətlər təşkil olundu.
    Hərəkatçılar üzərində qurulan məhkəmələrə əsas verən olduqca məntiqsiz ittihamlar da var idi. Məsələn, Sabirbad rayon cəbhəsinin üzvləri dana oğurluğunda, Cəlilabad rayon cəbhəçiləri evlərə basqınlarda ittiham olunurdular və məhkəmə prosesində bu ittihamların heç biri öz təsdiqini tapmırdı. Əslində isə, hər şey aydın idi, rəsmi hakimiyyətin əli ilə hüquq-mühafizə orqanları bu azadlıq fəallarını öz adları ilə deyil, quldur, oğru kimi mühakimə etmək üçün ittiham aktına ağızlarına gələni yazmışdılar, məhkəmə prosesində isə yazılanları sübut edə bilmirdilər. Ona görə də, məhkəmə mərhələsində mühakimə olunmalarına baxmayaraq bu şəxslərin heç biri dustaq olaraq həbsxanalara göndərilə bilmiədi, müəyyən ay fərqlərilə məhkəmə zallarından azad edildilər.
    E.Məmmədov isə yaşadığı Yasamal isə rayon seçki dairəsindən deputat seçildi.
    ŞƏHİDLƏRİN İL MƏRASİMİ
    1991-ci il yanvarın 20-si. Bütün Azərbaycan xalqı bu günü şəhidlərin ilini qeyd etməyə hazırlaşırdı. Bu hazırlıqlar özünü addlımbaşı göstərirdi və xalq səviyyəsində hazırlıq ən yüksək səviyyədə idi desək yanılmarıq. Bakının küçələri qırmızı qərənfillərlə örtülmüşdü, şəhidlərin qətlə yetirildikləri yerlərdə xüsusi gül düzümləri var idi, insanlar böyük dəstələr halında əvvəli qəbirstanlıq, sonrası Dağüstü əlynəcə parkı, şəhdildərin burada dəfnindən sonra ŞəhidləR Xiyabanı adlandırılan məkana tərəf üz tutmuşdular. AXC rayon bölmlərəninin xüsuis hazırlıqları göz önündə idi. Şəhdilərin şəkillərindən ibarət plakatlar, türklüyün simvolu olan boz qrudun xüsusi təkərli postament üstündə maketi, imperiya əleyhinə yazılmış şüarlar var idi. Eyni zamanda şəhid olmuş yaxınlarını ziyarətə gələn valideynlər, qohum-əqrəba onların haşiyəlnmiş şəkillərini əllərində tutmuşdular.
    Gənclərin bütün prospekt boyu Şəhdilər ölməz-vətən bölünməz şüarları yaşlıların ağlamasına və həm də bu gənclərə bir qürur hissilə baxmasına səbəb olurdu. Ölkənin hər yerindən Bakıya axın başalmışdı, hər bir kəs Şəhidlərin xaitrəsini yad etməyi özünə borc bilirdi, analar əllərində körpələri, atalar kiçik yaşlı övladları boyunlarında, yaşlılar əllərində söykəndikləri əsaları ilə ziyarətə gəlmişdilər. İnsan axını gcülü, bunu qaydaya salmaq güc tələb edirdi.
    Həmin yanvar günü Azərbaycan xalqı demək olar ki, bir nəfər kimi Şəhidlərə sevgi və ehtiramını ifadə etdi, xiyabanı ziyarət bütün gün ərzində canlı rolaraq Az.TV ilə translyasiya olundu. Yenə də bir il əvvəl olduğu kimi günorta saat 12 tamamda Bakı limanında gəmilərin fit səsləri aləmi bürüdü, avtomobillər hərəkətsiz qaldı.
    Bu ehtiram xalqın öz içindən gələn idi, bu ehtiramıın arxasında şəhidlərə münasibətdə bütün qətiyyətilə həm də siz haqlı idiniz dəyanəti dururdu. Hakimiyyətin bu olaylara ikili münasibtəinə baxmayaraq xalq həmin insanların haqq qurbanı olduqlarını daha tez dərk etmişdi və ona görə də məqamlarını daha tez qavramışdılar.
    SƏHV BAXIŞ BUCAĞI
    Amma, bu şəhidliyə yalnız itki bucağından olan baxışla razılaşmaq mümkün deyildi. Belə ki, Şhədilər Xiyabanında şəhidlər üçün verilən hər fatihədən sonra mərsiyələr, növhələr oxunması, yalnız ağlaşma qurulması doğru deyildi. Bu faciənin, bu qətlin içində hər bir şəhidin bu taleyi mən seçdim qətiyyəti görünmürdü və kənardan belə təəssürat yaranırdı ki, yazıq insanlar elə durduqları yerdə gəlib onları qırıblar və bu insanların cövhərində bir mübarizlik, azad olmaq istəyi olmayıb.
    Əslində, belə bir münasibət qəribə bir pessimist əhval-ruhiyyə yaradırdı və insanlarda bu şəhdilərə qibtə əvəzinə, bu insanlara bir acıma, yazığı gəlmə ovqatı yaşadır, həmin insanların idealları uğrunda apardıqları mübarizəni və bu mübarizəni davam etdirmək həvəsini aşağılayırdı. Bu mənada şəhdiləri yad etmə ilə bağlı ritualların dəyişməsinə olan ehtiyac özünü elə ilk gündən göstərməyə başladı. Bəlkə bunun özü də xüsusi bir sityasəti idi və ya bunun arxasında hansısa mərkəzlərin haxırladığı bir psixoloji ssenari dururdu, amma yaranan təəssürat bundan ibarət idi.
    Bu məsələ diqqəti ona görə cəlb edir ki, burada əsas məsələ həmin şəhidlərin xatirəsini yad etməkdən də daha çox onların mübarizə apardıqları idealların mahiyyətinin anlaşılması və onlara sədaqət nümayiş etdirməsində idi.
    Bu mənada şəhidlər təkcə qətlə yetirilənlər deyil və Qurani-Kərim də onlara xitabən Həqq-Təala onlara ölülər deməyin, onlar diridir, fəqət siz bunu görmürsünüz deyə bəyan edib. Bu ali məqamlığı dərk etmək üçün həmin əzəmətin günbəgün, aybaay, ilbəil yaşanması və təbliği lazım gəlir, buna görə də burada təkcə pessimist notlarla nəyəsə malik olmaq inandırıcı görünmür. Odur ki, bu insanlara rəşadət, hünər, ərkanlıq mövqeyindən yanaşmaq daha aktualdır.
    ALİ SOVETİN İLK SESSİYASI ÖZ İŞİNƏ BAŞLADI
    1991-ci il fevralın 7-də Ali Sovetin ilk sessiyası öz işinə başladı. Bu Ali Sovetdə hökuməti dəstəkləyən deputatlar çoxluq təşkil etməsinə baxmayaraq, Demokratik blok xəttilə seçilmiş deputatlar məclisin işinə özünməxsus ton verirdilər. Elə ilk sessiyadan bu deputatların 1990-cı ilin 20 yanvar hadisələrilə bğalı Ali Sovetin istintiaq komissiyasını yaratması, imperiya qoşunlarının Azərbaycandan çıxarılması təklifləri mütəmadi səslənsə də rəsmi qurumlar buna fikir vermədilər.
    Amma bu parlament əvvəlkilərdən fərqli oldu, belə ki, Azərbaycanın milli istiqlalı uğrunda mübarizə təkcə küçə və meydanlarda yox, həm də parlamentdə əksini tapdı və birmənal şəklidə demək olar ki, milli istiqlal uğrunda parlament mübarizəsi anlayışı yalnız və yalnız bu parlamentə aiddir. Bu mənada bu parlament sözün birbaşa anlamında ideya, mövqe və əqidələrin döyüş meydanı idi. Odur ki, bu parlamentin daxilində gedən mübarizə müəyyən mənada daha böyük əhəmiyyət daşıyırdı və burada parlament mübarizəsi böyük xalq mübarizəsindən dəstək aldı və bu insanlar hər bir xalqın tarixində ən şərəfli səhifə olan azadlıq səhifəsinə imza atdılar. Amma bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Demokratik blokdan olan deputatların əzmkarlığı, qəti möqe nümayiş etdirməsi digər deputatları da bu yolun doğruluğuna inandıra bildi və nəticə etibarilə neçə yüzillər boyu davam edən əsarət azadlıq əldə olunması ilə sona yetdi.
    İMPERİYA AQONİYADA
    1991-ci il həm də rus imperyiasının aqoniya dövrü oldu. Belə ki, artıq bu dövlətin heç cür özünü müdafiə edə bilmədiyini görən imperiya başçıları milli-azadlıq hərəkatının güclü olduğu yerlərdə toqqşumalara əl atdı. 1991-ci ilin yanvarında Litvada və paytaxtı Vilnüs şəhərində baş verən silahlı toqquşma bunun nümunəçsidir. Burada həm də bir maraqlı cəhət budur ki, imperiya zor tətbiq etməyi üsul idarəni xilas etmək yolu kimi anlayırdı və zorun zor doğurduğunu başa düşmək gücündə dleyildi. Bir daha təsdiq olundu ki, imperyia 1989-cü ildə Tbilisidə, 1990-cı ildə Bakıda və 1991-ci ildə Vilnüsdə ona görə zora əl atdı ki, zoru impreiyanı qorumağın yeganə üsulu kimi qəbul etmişdi və heç cür anlaya bilmirdi ki, imperiyanın dağılması tarixi zərurətdir, buna görə də heç bir zor və qan bu qruluşu xilas edə bilməyəcək. Bununla bağlı hərəkatların istər radikal və ya liberal takitki yol seçməsinə baxmayaraq nəticə etibarilə zorla qarşılaşdı və həmin zorun tətbiqi isə imperyianın məhvini yanız surətləndirdi. Bu bir daha təkrar edirik ki, bu dövr imperyianın aqoniya dövrü idi, ona görə də çıxış yolu axtaran və faktiki seytnota düşən imperyia daim ciddi səhvlərə yol verirdi.
    SSRİ SAXLANSIN
    1991-ci ilin martın 14-də bütün SSRİ boyu bu dövlət tipinin saxlanılıb-saxlanılmaması ilə bağlı referendum keçirildi. Pribaltika ölkələri SSRİ-nin saxlanmasına səs vermədilər və milli müstəqilliyə səs verdilər. Azərbaycanda isə referendumla bağlı maraqlı nəticələr alındı, belə ki, Dağlıq Qarabağ nəzarətdən kənarda idi deyə seçki keçirilə bilmədi, Bakının Nardaran qəsəbəsi, eyni zamanda Naxçıvan SSRİ-nin saxlanmasının əleyhinə səs verdi. Bütünlükdə isə belə alındı ki, Azərbaycan SSRİ-nin saxlanmasına, faktiki olaraq əsarətə səs verərək milli-azadlığın əleyhinə çıxdı. Əlbəttə, buna etiraz olaraq Demolkratik blokdan olan deputatlar, AXS sədri Əbülfəz Elçiəby başda olmaqla AXC rəhbərliyi və rayon bölmələri aclıq aksiyıasna start verdilər, yerlərdə lokal şəklidə də olsa mitinqlər keçirilməyə başlandı. Azərbaycanda keçirilən referendumda SSRİ-nin saxlanmasına və əsarətə tərəfdar çıxmaq nəticəsi Azərbaycan xalqının yox, bu referendumda seçkilərin nəticələrini imperyiaının xeyrinə saxtalaşdıran Azərbaycan hakimiyyətinin mövqeyi idi. Buradakı məntiqi heç cür anlamaq və nəticə çıxarmaq olmurdu ki, xalq qanı bahasına milil-azadlığına sahib çıxmaq istədiyi halda hakimiyyət niyə kölə olmağı üstün tutur? İnsan kölə olmaqdan qorxmalı olduğu halda ölkə hakimiyyətinin azad olmaqdan qorxması bu hakimiyyətin bəlkə də xislətinə bağlı məsələdir. Amma bu məsələdə çox da dərinə getmək fikrnidə deyilik, çünki, elə məsələlər var ki, onların açlıması indiki halda xeyirdən çox ziyana səbəb ola bilər və odur ki, bununla kifayətlənirik.
    Əlbəttə, seçki keçirildi və nəticələr göründü. Amma rəsmi Kremldən rəsmi Bakıya kimi hamı başa düşürdü ki, bu nəticələr saxtadır və heç də həqiqəti əks etdirmir. Hər halda SSRİ adlı nəhəngin analitika mərkəzləri həqiqətin nə yerdə olduğunu hamıdan gözəl bilirdilər. Onlar daha yaxşı bilirdilər ki, kağızlar üstündə SSRİ-nin saxlanmasına verilən səslər həqiqətdə SSRİ-nin dağılmasına verilən səslər idi və bu mərkəzlər bu gerçəyin fərqində idilər.