Ərdoğan iqtidarı Türkiyədə hakimiyyətə gəldikdən sonra ordu generalitetinə qarşı həbslərinin ilkin dövrünü ordunun siyasi həyata təsirini məhdudlaşdırmaq aksiyası kimi qavradıq.
Çünki, bu sirr deyil ki, Türkiyədə ordu təkcə vətəni müdafiənin yoxl, həm də dövlət quruluşunun mövcud formasının qorunması qarantıdır. Bu mənada Türkiyə cümhuriyyətinin əsaslarına hər hansı təhlükə yarandıqda ordu proseslərə müdaxilə edərək bunun qarşısını alır. Durum normallşdıqdan sonra isə yenə də hakimiyyət siyasi qüvvələrə təhvil verilir.
Odur ki, mahiyyətinə görə Türkiyənin dünyəvi siyasi qüvvələrindən fərqli olan Ərdoğan iqtidarı hakimiyyətə gəldikdə ilk növbədə orduya hücuma keçdi. Hal-hazırda harada olduğu bilinməyən bir yəhudi əsillinin ifadəsi əsasında ordu generallarının həbsinə rəvac verildi. Bu həbslər sonunda Türkiyə Baş Qərargah rəisi İlker Başbuğ kimi komtanın həbsilə nəticələndi.
Generallar dövlət çevrilişində, hansısa məscidlərdə partlayış törətmək cəhdində ittiham olundular. Türkiyə ordusunun Baş qərargah rəisi İ.Başbuğ qanunsuz silahlı dəstə yaratmaq ittihamına məruz qaldı. Bütün rəsmi ordu növləri və orduya komandanlıq əlində cəmləşən bir generalın silahlı dəstə yaratmaq nəyinə lazım imiş? Amma bu dəstəni yaratmaq İ.Başbuğa yox, baş nazir Ərdoğana generalları ittiham edə bilmək üçün lazım idi. Hər halda yalan Ərdoğanın məqsədinə xidmət edridi. Ərdoğan hökuməti Türkiyə ordusunun terroirçu-PKK-ya qarşı əməliyyatlarda fərqlənən generallarını, onu əl-qol açmağa qoymayan komtanlarını bu terrorçu təçkilatla əlaqədə suçladı.
Bu həbslər belə Azərbaycanda orduya qarşı cəza əməliyyatı kimi yox, onun siyasi həyata təsirinin zəiflədilməsi aksiyası kimi başa düşülürdü. Buna başqa rəng verilmirdi.
Amma...
generalların üzün müddətli mühakimələri, onların uzun müddətli həbslərə məruz qoyulmaları, bir çox zabitlərin bu ittihamları belə özlərinə təhqir sayaraq evində və ya həbsxanada intihar etmələri artıq başqa mətləblərdən xəbər verirdi. Ərdoğan və hökuməti bu istintaq və araşdırmaları həqiqətin üzə çıxması kimi dəyərləndirmək istəsə belə inandırıcı olmadı. Hər halda Türkiyənin “atatürkçü” hissəsi bu həbslərə etirazlarını ifadə etdilər.
Çünki, Ərdoğan iqtidarının apardığı həbslər təkcə ordunun siyasi həyata təsirini zəiflətmirdi, bütünlükdə ordunun özünü zəiflədirdi. Üstəlik, bu həm də ordudan qisas almaq səviyyəsinə qalxmışdı. Ərdoğanın ordu ilə bağlı çıxışları, onun generallara, xüsusilə Türkiyə Baş Qərargahı rəhbərləinə münasibəti bunu söyləməyə əsas verir.
Bütün cılız xislətli adamlar kimi Ərdoğan da əlinə düşən hakimiyyət fürsətindən öz zəif xisləti üçün istifadə edirdi. Dövlət aparatının gücünü ordu əleyhinə yönəltdi.
Bu birmənalı və qəti qənaətimizdir. Türkiyə bu zəifləmənin altını indidən çəkməyə başlayıb və hələ bundan sonra da neçə on illər boyu çəkəcək.
Terror olaylarının İstanbula, Ankara və s. böyük şəhərlərə qədər ayaq açması ordunun zəiflədilməsinin nəticəsidir. Yoxsa, PKK bu cürəti heç zaman edə bilməzdi. Artıq PKK yaxşı bilir ki, ordu 10 il əvvəlki gücə malik ordu deyil, ona görə də terror əməliyyatlarını “ənənvi terror bazası” sayılan ərazilərdən Türkiyənin böyük şəhərlərinə keçirir.
Dünyəvilik-dinçilik
Ərdoğan iqtidarı hakimiyyətə ölkə dinçilərinin təmsilçisi kimi gəldi. Bu iqtidar Türkiyə cümhuriyyətini ölkə ictimaiyyətinə dinin düşməni kimi tanıtdı. Təkcə ona görə ki, Türkiyədə qadınların baş örtüsünə icazə verilmirdi. Başörtüsünə icazə verməməyin səhv olmasını söyləməyin özü artıqdır. Amma bu səhvə görə dövlətin bel sütunu olan ordunu bilərəkdən zəiflətmək dövlətə və millətə xəyanətdir.
Ərdoğanın çıxışlarını dinlədikdə belə qənaətə gəlirsən ki, sanki, ordunun başqa işi -gücü olmayıb, bütün gücünü yalnız dinə qarşı mübarizəyə sərf edib. Halbuki, dövlətin dünyəvi şəklinin qorunması bu sistemdə dinin öz yeri olmasını heç zaman inkar etmədi. Dini təbliğ edən telekanallar yenə də dini mövzuları cəmiyyətə açıqladılar. Amma Türkiyə mahiyyəti etibarilə demokratik, hüquqi dövlət olaraq qaldı.
Bəli, bir sıra hüquq və azadlıqlar pozuldu. Əsasən, başörtülü xanımlar ali məktəblərə, ictimai-siyasi fəaliyyət sahəsinə daxil ola bilmədilər. Bu zümrəyə aid xanımlar ali təhsil almaqdan məhrum oldular. Bu faktdır, bu inkaredilməz faktdır. Amma belə faktlara görə ordunu günahkar tutaraq onu zəiflətmək, döyüş qabiliyyətini aşağı salmaq yenə də təkrar edirik ki, xəyanətdir, düşmənçilikdir. Bunun başqa adı yoxdur.
Ərdoğan hakimiyyəti pozulmuş dini hüquqların bərpası üçün siyasi-hüquqi islahatları apara bilərdi, onları bərpa edə bilərdi. Haqq yerini tapardı. Amma bundan ötür ordunu zəiflətməyə ehtiyac yox idi. Cəmiyyətə qisas toxumu səpməyə ehtiyac yox idi. Cəmiyyəti orduya qarşı qaldırmağa ehtiyac yox idi. Ordu- cəmiyyət qarşıdurması yaratmağa ehtiyac yox idi.
Ərdoğan baş vermiş bir səhvi digər səhvə yol verməklə aradan qladırırdı. Bir pisi başqa pisi tətbiq etməklə sıradan çıxarırdı. Həm də bu zaman orduya qarşı ittihama belə ara vermirdi.
Atatürkdən qisas almaq?
Ərdoğan iqtidarının indiki hərəkəti ordunu Türkiyə cümhuriyyətinin qarantı halına salan cümhuriyyət qurucusu Atatürkdən qisas almaq anlamına da gəlir. Çünki, vaxtilə Ərdoğının özünün və indiki Türkiyə iqtidarı təmsilçilərinin sıralarında birləşdiyi “Rifah” partiyasının mərhum başçısı Ərbəkan da Türkiyədə Atatürkə işarə ilə “atalıq dövrünü qapatacağı və yeni dövr açacağı” bəyanatı səsləndirirdi. Ona görə indi Ərdoğanın əməllərini üstüörtülü də olsa həmin qisasın başlaması kimi anlamaq olar. Hər halda generallara qarşı uzun müddətli həbs qərarlarını başqa cür dəyərləndirmək artıq sadəcə mümkün deyil.
Amma Ərdoğan qisasa başaldığını açıq deyə bilmir. Vaxtilə xanımının Gülhanə hərbi xəstəxanasına başörtülü oduğuna görə buraxılmamasını yada salır. Yenə də təkrar edirik ki, səhv olubsa onu aradran qaldırmaq lazımdır, bunu qisasa çevirmək lazım deyil. Ərdoğan hökuməti orduya qarşı qisasa keçib.
Ərdoğanın öz plakatlarını Atatürkün plakatları ilə yanaşı asması isə siyasi riyakarlıqdan başqa bir şey deyil. Ərdoğandan olsa Atatürkün plakatlarının yığışdırılmasını əmr edər. Amma o zaman inanclı-inancsız hər kəsin bir sualı yaranır ki, “bəs bu dövləti kim qurub?” Hər halda Türkiyə cümhuriyyətini Ərdoğan və ya onun hakimiyyətə gələn iqtidarı qurmayıb. Çanaqqalada, Sakaryada, İstanbulda, Ankarada Ərdoğan və ya iqtidarı döyüşməyib. Osmanlı imperiyası torpaqları üzərində Türkiyə cümhuriyyətini Ərdoğan iqtidarı qurmayıb. Bu həqiqətlərin cavabını verə bilmədiyi üçün Ərdoğan Atatürkün birinciliyini inkar edə bilmir.
Amma bu inkar olmasa da Ərdoğan qisasından da qalmır.
Ərdoğan Türkiyədə sıradakı baş nazirlərdən biridir. Türkiyə yüzlərlə ərdoğanlar yola salacaq, amma cümhuriyyət qurucusu bir kişidir. Bu Böyük Qazi, Mustafa Kamal Atatürkdür.
Türkiyənin cümhuriyyət tarixinin ayrı-ayrı dönəmlərində Atatürkün əmrilə baş vermiş bir sıra hadisələri Ərdoğan səhv addım kimi cəmiyyətə təqdim edərək bu hadisələrdən rəqibi saydığı cümhuriyyətçilərə və şəxsən Atatürkün özünün qururcusu olduğu CHP-yə qarşı təzyiq vasitəsi kimi istifadə edir.
Ümumiyyətlə, Ərdoğan iqtidarı hakimiyyətə gəldikdən sonra Türkiyə siyasət səhnəsinə şəxsi həyata qarışmaq, şəxsi həyata dair gizlin videoçəkilişlərdən istifadə kimi indiyə qədər görünməyən hallar ortaya çıxdı.
Həm də Türkiyə necə qurulubsa Ərdoğan bunu yaddan çıxarmasın. Türkiyə hansı coğrafi əhatədədirsə Ərdoğan buna da ciddi fikir versin. Sonra elə gec olar ki, özündən sonra da əbədilik lənət damğası daşıyar.
“Kürd açılımı” və ya terror Taksim meydanına necə gəldi?
Həmin haqqında danışdığımız həbslər ordunu elə zəiflətdi ki, terror artıq İstambula, Ankaraya, hətta Ərdoğanın yaşadığı binanın 150 mertliyinə kimi gəlib çıxdı. Ərdoğan hakimiyyəti dövründə terror Türkiyədə heç bir zaman olmadığı kimi genişləndi.
Ənənəvi “terror zonası”nda isə terrorçular demək olar ki, hər gün mehmetciyə qarşı terror aktları törədirlər. PKK-ya və PKK terroruna qarşı mübarizədə Türkiyədə son ən böyük uğuru rəhmətlik Bülənd Ecevitin başçılıq etdiyi iqtidar qazandı. Neçə 10 illər boyu ələkeçməz olan qaniçən Apo həbs olundu.
Ərdoğan hökumətinin kürdlərə münasibətdə hansısa insan haqlarını, hansısa güzəştləri tanımaq istəməsi, barışıq naminə terror əməllərinə göz yumması heç də durumu sabitləşdirmədi. Kürd sepratçıları bu güzəştləri Tükiyə hökumətinin barışıq addımı, durumu dinc məcraya yönəltmək cəhdi kimi yox, zəifliyi kimi başa düşdü.
Ərdoğanın “kürd açılımı” layihəsi nəticə etibarilə Türkiyədə 30 mindən çox türkün qanını axıdan, sonunda yaxalanaraq Türkiyədə mühakimə olunduqdan sonra İmralı adasında ömürlük həbsə məhkum edilən Abdulla Öcalanı bütün kürdlərin lideri səviyyəsinə qaldırdı. Aponun evi təkcə PKK-çıların, separatçıarın yox, bütün kürdlərin “ziyarətgahı”na döndü. “Kürd açılmı” layihəsi Türkiyədə terrorun sərhədlərini genişləndirdi, terrora qol-qanad verdi. Barışıq yolunda hansısa müsbət dəyişkilyə səbəb ola bilmədi. Kürdlərdən ibarət etnik “Barışıq və Demokratiya” partiyası terrorçuların buraxılmasını tələb edərək bunu “barışıq” və “terror”u dayandırmaq güzəşti kimi ortaya qoydu. Ərdoğan hökuməti bu layihənin iflas olmaması üçün bir müddət dözüm göstərdi. Daha sonra “kürd açılımı” irimiqyaslı terror aktlarına səbəb oldu. Bununla terrorçular həbsdə olan terrorçu dostlarının azadlığına nail olmaq istəyirdilər.
Amma son 4-5 ayda deyəsən Ərdoğan birmənalı olmasa da “kürd açılımı” ideyasının həllini tapan məsələyə oxşamasına inamını itirib. Ona görə də bütün gücü ilə PKK-ya qarşı əməliyyatlara rəvac verib. Amma ordu artıq əvvəlki ordu deyil. Ərdoğanın orduda apardığı “təmizləmə” ordunu ciddi şəkildə zəiflədib.
Ordu terror dəstələrinə 10 il bundan öncə göstərdiyi müqaviməti göstərə bilmir. Bu isə birbaşa mövcud Türkiyə iqtidarının orduya münasibətdə yürütdüyü yarıtmaz siyasətin nəticəsidir. Buna görə Ərdoğan iqtiqarı mühakimə üçün birbaşa məhkəmə önünə çıxarılmalıdır. Türk ordusu kürd xalqına qarşı yox, kürd separatçılara və terrorçu PKK-ya qarşı döyüşürdü.
“Kürd açılımı” kimi sonu nə ilə bitəcəyi bəlli olmayan layihə xatirinə ordunu zəiflətmək hazırda Türkiyənin təhlükəsizlyini zərbə altında qoyub. Hakimiyyətdə qalmaq naminə ordunu zəiflətmək terrorun bütün Türkiyəni bürüməsinə şərait yaradıb. Əsassız həbslər ordu içində siyasi rəhbərliyə etimadı sıfra endirib. Ərdoğan iqtidarının Türkiyəyə verdiyi “xeyirlər” bundan ibarətdir.
Nə oldu, cənab Ərdoğan?
“Kürd açılımı”nın sonu olmadı. Nə separatçılar terrordan əl çəkdi, nə Ərdoğan kürdlərin əsas tələbi olan Abdulla Öcalanı həbsdən buraxa bildi. 30 min türkün qatili olan bu adamı həbsdən necə buraxmaq olardı? Ərdoğan bu addımın adını nə qoyub ata bilərdi? Hətta Türkiyəyə daxil olan terrorçuların bağışlanması siyasəti belə iflasa uğradı. Çünki, bağışlanan terrorçuların bir qismi elə Türkiyəyə qarşı düşmənçilik xəttini davam etdirdi.
Deyəsən, Ərdoğan Suriyanın Bəqaa vadisində PKK-nı sovet rejiminin yaratdığını, hazırda Rusiyanın təlimatlandırmaqda davam etdiyini unudub. Ya da elə hesab edib ki, “kürd açılımı” məsələsini gündəmə gətirməklə terrorçular qaça-qaça Ərdoğana tərəf gələrək silahları yerə qoyacaqlar. Bu olmadı. Olmayacaqdı da. Çünki, Türkiyə dövləti sərhədləri daxilində kürdlərin azad, firavan yaşaması PKK-nın həfədi deyil. Onlar Türkiyə dövlətinin dağıdılmasını, bu olmasa parçalanmasını hədəf seçiblər. Ona görə də PKK terroru artıq Türkiyənin böyük şəhərlərinə ayaq açıb. Canlar alır. Uşaq, qadın, yaşlı, məktəbli bilmir.
Ola bilər ki, Türkiyəni parçalamaq hədəfinin ilkin variantını kürdlər özləri hazırlamayıb. Amma PKK formatında təşkilatlanaraq Türkiyəyə qarşı mübarizəyə başlayandan bu yana artıq kürdlərin çoxluğu dövlət müstəqilliyini özləri üçün hədəfə döndərib. Belə hədəf olduğu yerdə milli-mədəni muxtariyyət onlar üçün qane edici deyil.
Bariş və Demokratiya partiysı yoxsa PKK-nın siyasi “qolu”
Ərdoğanın kürd məsələsinə güzəştlərindən biri kürdlərdən ibarət BDP-nin partiya olaraq parlamentdə yer almasıdır. Etnik azlıqdan ibarət partiya qurulması heç bir ölkədə təqdir olunmur və buna yasaq qoyulur. Türkiyə buna da razılıq verdi. Nəticəsi nə oldu? Bu partiya yaranması ilə kürd dilinin ikinci övlət dili olması məsələsini siyasi gündəmə daşıdı. Türkiyə cümhur başqanı Abdullah Gül BDP-nin bu addımına “vətən bir, dövlət bir, dil bir, bayraq bir” qarşılığı qoydu. Əslində A.Gül bu mövqeyilə Ərdoğana “kürd açılmı” ideyasının mənasız olmasını anlatdı. Mənasız olan təkcə bu idimi...
Ermənilərlə durumu normallaşdırmaq cəfəngiyyatı
Ərdoğan hökumətinin daha bir mənasız layihəsi ermənilərlə durumu normal məcraya şalmaq istəyi idi. Biz Azərbaycan türklərinin ata sözü var deyərlər ki, “qarı düşmən (yəni, qoca düşmən, uzun zaman düçəmənçilik edən toplum) dost olmaz”. Ermənidən dost olmaz. Çünki, erməninin nə dostluğu, nə düşmənçiliyi özünə bağlı deyil ki? Rus imperiyasının “keçisi” olan Ermənistan imperiya ona “dost ol” deyəndə “dost olur”, “düşmən ol” deyəndə “düşmən olur”. İradəsi öz əlində olmayan bir millət millət yox, “oyuncaq”dır.
Elə ki, Türkiyə durumu normallaşdırmaq addımı atdı, ermənilər ilkin olaraq ortaya nəyi qoydu? Deməzmisən, Türkiyə “erməni genosidi”ni tanımalı imiş. Bu isə o deməkdir ki, Ermənistanı Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşdırılması əsla maraqlandırmır.
Türkə nifrət üstündə dövlət quran və bu nifrət üstündə yaşayan Ermənistan dövləti indi ermənilərə deyə bilməz ki, belə genosid olmayıb. Özünü “iftira və böhtan bataqlığında yaşadan” Ermənistan başçıları həqiqəti etirtaf etməkdənsə sonuna qədər nifrət bataqlığında batmağı daha üstün tutur. Bu artıq tərzdir. Tərz olan yerdə “Quran”dan köynək geyilsə belə, ermənini inandıra bilməzsən ki, “genosid” olmayıb. Ona görə yox ki, inanmaq istəməz, ona görə ki, “erməni genosidi olması” yalanı Ermənistanın varlığı “dəyəri”dir. Belə bir yalan, iftira və böhtan üstündə varlıq saxlayan millətlə hansı normallaşmadan danışmaq olar, bu aydın deyil.
Yalanla nəfəs alan millət iddialı ola bilməz
Ermənilərin daha bir iddiası Türkiyədə ərazilərinin olmasıdır. Biz bunu dəqiq bilirik ki, yalan üstə var olan millət iddialı ola bilməz. Bu erməni iddiası deyi. Uzun yüz illər boyu rus imperiyası bu iddianı erməni iddıası kimi səsləndirdi. Necə ki, indi Qarabağ iddiasını erməni iddiası kimi tanıdırlar. Dədə-baba köhnə kişilər “arxalı köpək qurd basar” deyərdilər. İndi bu iddialar həmin arxada dayananların iddiasıdır. Ona görə də öz iradəsi olmayan millətlə nəyisə müzakirə etmirlər. Ermənilər öz iradəsi olmayan millətdir. Belə millətin marağı olmur, çünki onun marağı “ağa”sının marağı qədərdir.
Stalin dövründə Türkiyədə “boğaz”ları ələ keçirmək ideyası erməni adı ilə yayılırdı. Bu iddialar köhnəlməyib, unudulmayıb, arxa plana keçirilməyib.
Ərdoğan hökumətinin durumu normallaşdırmaq addımları Avropa dövlətlərini “erməni genosidi”ni tanımaqdan geri çəkə bilmədi. Çünki, bu siyasi xəttdir, bu siyasi xəttdə böyük maraqlar birləşir. Ona görə də “erməni açılımı” layihəsinə start verməzdən öncə bu məsələnin bütün detalları müzakirə olunmalı idi.
Hrant Dink qətlə yetiriləndə bütün Türkiyə “həpimiz erməniyiz, həpimiz Hrant Dinkiz” hayqırdı. Nəticə nə oldu? Yenə də sıfr. Çünki, Hrant Dinki türkü təhqirə görə qətlə yetirənlər olmasaydı belə, ermənilər özləri onu və ya hansısa dinki qətlə yetirib “qoymayın türklər bizi qırır” həşiri salacaqdılar. Bu dövlət və millətin türklə dost olmaq düşüncəsi yoxdur. Bu ona sərf etmir. Erməni daim türkü özünə düşmən göstərməklə erməni millətini düşmənçilik üstündə kökləyir. Elə bu köklə də yaşamağı mehriban qonşu olmaqdan üstün tutur.
VI-VII əsrlərdə Kaziya adlı yunan yazçısı olub. Bu yazıçı erməniləri görünür hamıdan yaxşı tanıyırmış. Yunanlar ərəblərlə döyüşə gedəndə ermənilər də yunanlar tərəfdə döyüşmək istəyiblər. Həm də konadanlardan olan yazıçı Kaziya bunun əleyhinə olub və “erməni dost hər cür düşməndən daha pisdir” kimi tarixi ifadə işlədib.
Qonşularla “sıfr problemi” siyasətinin sonu...
Ərdoğan iqtidarının layihələrindən biri də “qonşularla problemi sıfra endirmək idi. Bunu Ərdoğan hökuməti “sıfr problemlə yaşamaq” adlandırırdrı. Amma, Türkiyə qonşusu olan İraqla da, Ermənistanla da, hazırda Suriya ilə də problem yaşayır. Qonşularla problemsiz yaşamaq istəməsi məsələsində Türkiyə maksimalist bəyanat səsləndirib. Türkiyə qonşuları ilə problemsiz yaşamaq istəyir, amma görək, qonşular da Türkiyə ilə problemsiz yaşamaq istəyirlərmi? Görünür, Ərdoğan hakimiyyəti məsələnin ikinci tərəfini nəzərə almayıb.
İraqda Səddam Hüseyn rejimi devriləndən sonra İraqın Şimalında forlamalşdırılan “Kürdistan zolağı” Türkiyəyə düşmən terrorçu-PKK-nın poliqonuna, təlim və terror hazırlığı bazasına dönürsə burada hansı “sıfr problem”dən danışmaq olar? Ya, Ermənistan “soyqırım və ərazi iddiaları”na son qoymursa problem olmamasını necə demək olar? Suriya müxalifəti Türkiyə ərazisində formalaşırsa rəsmi Şamla “sıfr problem” olmasını necə düşünmək olar?
Bu sualları ona görə gündəmə daşıdıq ki, böyük siyasət içində olan bir iqtidar başçısının siyasətdə heç də hər şeyin birətrəfin istəyinə bağlı olmadığını xatırladaq.
Siyasət maraqlardır, bu maraqlara toxunulduqda dünənə qədər “dost” olan “düşmən”ə dönür. Suriyada ictimai-siyasi sabitlik zamanında hər şey normal idi. İndi, yəni Suriyada bu sabitlik pozulandan Türkiyə həm öz maraqlarını, həm də müttəfiq olduğu NATO dövlətlərinin maraqlarını nəzərə almağa məcburdur. Burada “mən sıfr problem istəyirəm” israrı heç nəyi dəyişə bilməz. Siyasət bir tərəfin yox, tərəflərin maraqları anlayışıdır. Ona görə də, bir tərəfin istəyi ancaq elə onun istəyi olaraq qalır.
Siyasi uğursuzluq olan yerdə siyasətdən gedirlər
Bu düstur deyil, Türkiyənin xilası naminə Ərdoğan hökumətinə çıxış yoludur. Əgər başqa çıxış yolu olsaydı, onu da açıqlardıq. Amma başqa çıxış yolu təəssüf ki, yoxdur.
Daxili və xarici siyasət üçün nəzərdə tutulan layihələrin heç biri özünü siyasi müstəvidə doğrultmursa, demək bu siyasi səriştəsizlikdir. Ərdoğan iqtidarı həmin səriştəsizliyi göstərdi.
Xarici siyasətdə Türkiyə yaxın və uzaq hədəflərinə nail ola bilmədi. İraqda, sonrakı ərəb inqilabları prosesində Türkiyə ehmallıq göstərdi. Hətta Türkiyə siyasi modelinin ərəb ölkələri üçün örnək ola biləcəyi məsələsində belə uğur qazana bilmədi. Çünki, Türkiyədə oturuşmuş demokratiya prinsipləri Ərdoğana aid deyildi. Ona qədər ki, iqtidarların əməyinin nəticəsi idi. Ərdoğan iqtidarının siyasi idarəçilik müstəvisində ərəb ölkələrinə verə biləcəyi bir düsturu yoxdur.
Hər halda Ərdoğan ərəbə “dini demokratiya” təklif edə bilməz. Adama deyərlər ki, “bu din ərəb torpaqlarından yayılıbsa, sən dini və dini demokratiyanı məndən yaxşı necə bilə bilərsən?”. Odur ki, Ərdoğan Türkiyə dini formatında güclü görünsə də ərəb foramtında çoz zəifdir. Üstəlik, istənilən halda ərəb ölkələri Osmanlının ərəb dünyasındakı fatehliyini heş zaman yaddaşından silmir. Ona görə də Türkiyənin ərəb dövlətlərinə təklif edəcəyi hər hansı ictimai-siyasi layihə türklüyün yeni fatehliyi kimi qavaranılaraq qəbul edilməyəcək. Demokratiya layihələri Ərdoğan hakimiyyətinə aid deyil, dini layihələrsə təbii olaraq ərəblərin özlərində güclüdür. Odur ki, Ərdoğan Fələstinin Qəzzə bölgəsinə “Mərmərə” qanı tökməklə ərəb dünyasında “bildirçin bəyliyi” kimi qısa müddətli lider parıltısı yaratdı. Vəssəlam.
Türkiyə dünyəvilik sisteminə qayıtmalıdır
Türkiyənin bu durumdan çıxış yolu Ərdoğan iqtidarına qədər ki, dünyəvilik siteminə qayıtmasındadır. Özü də tam mənası ilə. Son 10 ilin Türkiyə siyasəti göstərir ki, yarı din, yarı dünyəvi siyasət uğurlu tapıntı deyil. Sadəcə dünyəvi idarəetmə sistemində dinin yeri, rolu, inanclı insanların haqq və azadlıqları tam müəyyən olunaraq təmin edilməlidir. Bu qədər.
Dünyanın qloballaşdığı, insan miqrasiyasının adi hala çevrildiyi, insanların rahat iş, yaşayış üçün ölkə-ölkə dolaşdğı indiki zamanda dini baxışlar dövləti idarəetmə üçün əsas ola bilmir. Dini qoruyarsan, insanın dürüstlüyü üçün dini mənəvi əxlaqa döndərərsən, amma onu hamının qəbul etdiyi siyasi sistemə tətbiq edə bilməzsən.
Ona görə də dövlətin dünyəvi şəkli saxlanmaqla vətəndaşların mənsub olduqları dini inanclarını sərbəst iadə etmələrinə şərait yaradılması ən doğru yoldur. Dünyəvilik dini, dini qaydaları inkar deyil. Dünyəvilik bu sistem daxilində dinin yerini dəqiq müəyyən etmək fürsətidir.
Demokratik prinsiplər hamının çoxluğun istədiyi kimi yaşaması tərzi deyil. Demokratiya hər kəsin əxlaqi və hüquqi qanunları pozmadan öz istədyi kimi yaşamaq tərzinin təmin edilməsidir. Bəyənib bəyənməməyimizdən asılı olmadan inanclının inanclı, ateistin ateist, liberlaın liberal, millətçinin millətçi kimi yaşaya bilməsi təminatıdır.
Ordudan daha artıq
Türkiyə ordusu təkcə ordu deyil. Türkiyə dövlətinin mahiyyətidir. Bu ordu dövlət təhlükədə olanda siyasət səhnəsinə çıxır, durumu sabitləşdirir, dövlət üzərindəki qorxunu aradan qaldırır, sonra yenə öz ordu formatına çəkilir. Buna görə də Türkiyə ordusu hakimiyyətdə qalmır. Əksinə, hakimiyyətin toxunulmazlığını təmin edərək yerini yenə siyasi institutlara verir.
1980-ci ildə belə bir müdaxiləyə başçılıq etmiş general Kənan Evren bu məsələ ilə bağlı istintaqa cəlb edilərkən müstəntiqə “bir də elə şərait olsa atdığım addımları yenə də təkarar edərəm”-deyə özün haqlı saydığını ortaya qoyub.
Türkiyənin siyasi həyatında belə hadisələr dəfələrlə olub. Hər dəfə ordu müdaxilə etməklə durumu sabitləşdirib. Bu orduya bəraət üçün deyil, sadəcə Türkiyə həyatında baş verən gerçəkləri görstərə bilmək üçündür. Türkiyədə belə müdaxiləyə ehtiyac yaranmasının yaxşı ya pis olması, belə müdaxilələrə niyə şərait yaranması bu ayrı bir mövzudur. Amma mövcud gerçəklik belədir.
İndidən bunu da deyək ki, kürd separatçıların genişlənən terror əhatəsi Türkiyədə hadisələrin növbəti belə addımın atılmasına tərəf getdiyini göstərir. Bu gec olar ya tez, bir zaman məsələsidir. Belə olacağı isə şübhəsizidr.
Söz istəyirəm
-
Bu gün 2014-cü ilin fevralında başlayan rusiya təcavüzünün Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı müharibəyə çevrilməsindən 1000 gün ötür. Min gün davam edən ağrı, itki, göz yaşı...
-
Dörd il əvvəl 7 minə yaxın insanın həlak olduğu İkinci Qarabağ müharibəsi başa çatdı. Daha sonra ermənilər Azərbaycanın "antiterror əməliyyatları" adlandırdığı döyüşlər nəticəsində Qarabağı tərk etdilər.
-
Ukraynada Rusiya təcavüzünün səbəb olduğu vəhşi, qanlı müharibə davam edir, bu müharibə hər gün insan həyatına son qoyur, evləri, infrastrukturu dağıdır, ekologiyaya və ətraf təbii mühitdə saysız-hesabsız itkilərə səbəb olur. Ukrayna bu dünyada hər kəsdən çox sülhə can atır, çünki bu Rusiya-Ukrayna müharibəsinin vəhşiliyini hər gün hiss edən bizik. Biz yaşamaq hüququ, azadlıq və ədalət uğrunda mübarizənin önündəyik. Ukrayna Avropanın və dünyanın sabit gələcəyi üçün etibarlı əsasa çevriləcək ədalətli sülh axtarır və buna yeganə alternativ yol Ukrayna Prezidenti Volodımır Zelenskinin Sülh Formulasıdır (Ukrayna Sülh Formulası).
-
Sıra nömrəsindən asılı olmayaraq, ümumdünya COP tədbiri yalnız iqlim dəyişikliyinə deyil, həm də humanizmə xidmət edən bir aksiyadır. COP keçirən ölkədə siyasi məhbus ola bilməz, COP keçirən ölkə insan haqlarına hörmət etməlidir.
Rəy yaz